- Ch’orti’ speaker: Isidro González
- Collected and originally prepared by John G. Fought, from “Chorti Maya Texts” (1972). Pages 197-204. University of Pennsylvania Press. Reprinted with permission.
- Transcription/translation here by Ch’orti’ Project, Robin Quizar
Fought 14 Indians and Ladinos Ch’orti’
Fought 14 Indians and Ladinos English Translation
Fought 14 Indians and Ladinos Spanish Translation
l4 Indians and Ladinos – E Indígenas i e Ladinos
Ayan otronte’ ojroner uk’ajti e jente tarix e tyempo. Ke’ tama inte’ diya e
dyos umorojse tuno’r e jente umorojse uturub’a ta uyejtz’er. Uk’ajtyob’ ani ke’
tuno’r jente ayan uch’u’r a segun kocha e rasa e jente che’nob’ ke’ ayan
uch’u’r. Uk’ajtyob’ ani ke’ tama inte’ diya uch’u’r e jente e rasa indijena che
ke’ intante’ diya che’na mandar umen e dyos ulapi e sapato. I kwando jujra ta
uyok che’na mandar xana takar. Che twa’. Kone’r xane’n. K’ani inwira jay ixana
takar. I ja’xto e ch’u’rb’ir yaja’ che ke’ ma’chi xana takar nyen takpa axana.
Tzoktz’a uyok kukrema k’axi.
Entonses aro’b’na. Tuk’ot ma’chi uyub’ye’t ixana taka e xanab’ lo ke’
inwajk’e’t. I ja’xir che. Ne’n ma’chi’ ink’ani. Ne’n mejorix ta nyu’t inxana
puspus nyo’k. Entonses sutpa e dyos jujra e b’ujk tamar. Ajk’una inte’ usaku. I
che ke’ e ch’u’rb’ir yaja’ nyen ixna lapar umener. Uwo’tz’i uchoki porke’ che
ke’ jwerte e kalor tamar. I uya’re e dyos. E b’ujk xe’ awajk’e’n ne’n ma’chi
ink’ani porke’ uchapye’n e kalor tamar. Entonses e dyos che. Pues jay ma’chi
ak’ani pero ayan ti’n uk’ani. I ja’xto uch’u’r e ajchinamob’ ajk’una ulapi.
I che ke’ ajk’una taka ulapi atza’y ajsto atob’oy tichan. Porke’ ajk’una
ulapi i b’ujksena byen.
Entonses che e dyos. I koxto e’nte’ra uchami lo ke’ war inwajk’u. Entonses
che yaj e uchu’r e yaj e jente ajk’opat jente. Kocha b’an twa’ aketpa i ne’n
b’an twa’ inketpa tuno’r e tyempo inxana puspus nyo’k. Inxana kocha k’ani
inxana. Pero ma’chi inche pensar porke’ maja’x b’ujkseb’iren kocha (e) inte’ ya’x.
Pero inte’ra twa’ katurwan. I kwando ne’t ak’ajpwo’n twa’ ach’amyo’n aturub’o’n
ta awejtzer tye’n e tyempo inte’ra twa’ katurwan takarob’ yaja’ tya’ ture’t. I
tya’ ka’xin katurwan takaret kocha inte’ra b’ujkseb’ir ib’an e nub’an uk’ani twa’
b’ujkse’n.
Pero ejsto kwando ak’otoy e diya twa’ katurwan komon takaret tama e diya
yaja’ mamajchi’x mas atza’y taka ub’ujk sino ke’ inte’ra twa’ katza’y.
I tamar ne’n mejorix ture’n koche’ra puspus nyo’k i matuk’a nib’ujk. Pero
ne’n war inkojko ke’ kwando inxin k’otoy to’yt tya’ ture’t ne’n ub’an intza’y
kocha inte’ ira atza’y taka ub’ujk.
I poreso che e jente kone’r ke’ poreso ayan (e) alde’yob’ ayan me’yra e
jente tama e lugarob’ tya’ uchob’ sufrir taka (e) me’yra e puspusir e wi’nar i
e chukpa’r tama e tumin. Porke’ che’nob’ ke’ ja’x kach’u’r uche perder ma’chi
uch’ami lo ke’ ajk’una umen e dyos. Ja’x nik uch’ami lo ke’ ajk’una umen e
dyos ma ani ja’x b’an turo’n kocha era.
Pero ayanon ti’ne kawa’re ub’an kocha e ojroner ak’ajna i esto kone’r
me’yra e jente kocha e jente ta e chinam i e jente ta k’opot. Ayan ti’non (e)
ko’jron. Kawa’re ke’ jay tara ayan kachukpa’r tama e tumin ayan e chukpa’r
tama e wi’nar ayan e chukpa’r tama e puspusir.
Pero kocha ak’ajna e ojroner ke’ ak’otoy inte’ diya kwando no’n turo’n ta
uk’ab’ e dyos ta syelo. Entonses yaja’ ma’chi ucho’n nesesitar e b’ujk lo ke’
kalapi tara ma’chi ucho’n nesesitar e tumin lo ke’ kak’ampes tara i ma’chi
ucho’n nesesitar lo ke’ kak’uxi tara. Sino ke’ yaja’ twa’ katurwan ta uk’ab’ e
dyos katza’y tuno’r e tyempo porke’ b’an uya’ryo’n.
I poreso ayan me’yron ti’ne ayan kak’ub’esyaj tama e ojroner ira ke’ tara
me’yra’ix chukpa’r.
Pero ma’chi kana’ta jay berda ja’x kach’u’r uche perder. Sino e dyos
uk’ani twa’ b’an katurwan maja’x maja’x kach’u’r sino e dyos. B’an uk’ani twa’
b’an kalumse kab’a.
I pero no’n ayan ti’non (e) ko’jron kocha e ojron e winik yaja’ xe’
ak’ajna. I b’anon kone’r ub’an ayan ti’non e b’an ko’jron ke’ ak’otoy inte’ diya
twa’ ma’chi twa’ kache pensar tama lo ke’ ayan tara ta rum. Sino yaja’ twa’
katza’y tama uk’ab’ e kawinkirar dyos.
I kocha ma’chi kawira no’n poreso ma’chi kak’ub’se jay berda ja’x nik kawira
kak’ub’se ani. Pero ma’chi k’otoyon kawira.
Pero kone’r no’n xe’ ajk’opaton. Ayan me’yra ti’ne war ukanse ub’a ukanpes
ulapi e sapato. Pero ma’chi kakukrema takar. I tamar era ma’ chi kana’ta jay
berda kach’u’r wakarpa taka e sapato konda ajk’una ulapi. Pero e jente b’an
uk’ajti ejsto kone’r.
- Ch’orti’ speaker: Isidro González
- Collected and originally prepared by John G. Fought, from “Chorti Maya Texts” (1972). Pages 205-211. University of Pennsylvania Press. Reprinted with permission.
- Transcription/translation here by Ch’orti’ Project, Robin Quizar
Fought 15 Parent’s Curse Ch’orti’
Fought 15 Parent’s Curse English Translation
Fought 15 Parent’s Curse Spanish Translation
l5 The Parent’s Curse
Ayan otronte’ ojroner ak’ajna tarix e tyempo. Che’nob’ ke’ ayan inte’ diya e
dyos upejka inte’ winik i inte’ ixik. I e winik yaja’ che ke’ me’yra ujab’.
Che’nob’ ja’xob’ ke’ me’yra jab’ ib’an e ixik. Uk’ajtyob’ ke’ e ixik yaja’ asaki’x
ujor ib’an e winik.
I ja’xto e dyos uche mandar taresna inte’ tabla semita. I ch’a’b’na tama
inte’ trapo blanko ib’an jajya ta ujor. Che’nob’ ke’ kwando turi’x e semita
ch’a’rix tama e manta xe’ blanko i jayarix e trapo blanko ta ujor pejkna tari e
winik i e ixik.
I aro’b’na umen e dyos. Lo ke’ kone’r e semita inche mandar taresna ink’ani
twa’ ache inte’ ojroner ta ujor. K’ani inwira kocha alok’oy.
Entonses e byejo i e ilama che uya’re e dyos. Niwinkiret. Tuk’a ojroner
ak’ani twa’ inche ta ujor e semita ira.
Che e dyos. Ne’n inna’ta ke’ ne’t xe’ war it’oxma ti’n diya uk’ani twa’
ab’a’xe asitz’ob’ uk’ani twa’ ab’a’xe awarob’. I ja’xto k’ani inwa’re’t twa’ ache
inte’ ojroner ta ujor e semita ira.
Intonses e ilama ojron b’ajxan. Uya’re e pan. Ch’ajb’e’yx ta’b’a lo ke’
achi’x takaren. Ti’ n e tyempo ti’n e tyempo e jente tama e kalyente k’ijna’(r)
umukye’tob’ uk’uxye’tob’.
I che ke’ kwando ixin jajcha e manta ta ujor e semita yaja’ irna ke’
umusik’ e ilama inyajrer uk’anch’ojres tuno’r e semita. I lumuy ejsto k’axi tama
e trapo xe’ ch’a’r yeb’ar. Uk’anch’ojres e semita. Che ke’ uche partir lumuy
tama tuno’r e semita i lumuy k’axi ejsto tama e manta xe’ ch’a’r tamar.
I sutpa pejkna e byejo tari. Aro’b’na. Kone’r ne’t ojronen e mismo ojroner
xe’ uche awixka’r ira i ja’x ink’ani twa’ ache ub’an.
I ojron e byejo kocha e ojron uwixka’r. Pero kwando ixin jajcha e trapo ta
ujor e semita tya’ ch’a’r irna ke’ e byejo ma’chi k’otoy umusik’ kocha e ilama
la mita taka e semita k’otoy k’anch’ojra umen umusik’ tya’ uyujta to’r e semita.
I poreso che e jente kone’r ke’ ayan e jente tye’ne ub’a’xe uyunenob’
tye’ne’ ub’a’xe usitz’ob’ kwando tuk’a ache’na takarob’ kwando uyub’yob’ ke’ war
ak’aynob’ umen uyunenob’ o war ak’aynob’ umen usitz’ob’. I jayma kwando
ma’chi ak’ub’esno’b’ umen usitz’ob’. I ja’xob’ ab’a’xwanob’.
Poreso che e jente ke’ e byejo i e ilama xe’ che’na mandar b’a’xwan umen
e dyos ketpa ejsto kone’r taka e pak’ab’ e konoj ? porke’ ayan ti’ne kone’r
uyusre ab’a’xwan ub’a’xe uyarob’. I poreso e jente kone’r ayan ti’ne ub’ak’re e
b’a’x kwando uyub’i ke’ ab’a’x ? ayan. Ab’ak’ta uyub’i.
I che’nob’ ke’ ub’a’x e tu’b’ir me’yra i ke’ ma’chi ixna ak’axi. Porke’
tamar ixto ke’ ojroner yaja’ uyub’yo’b’ ak’ajna ke’ e ilama konda ub’a’xe e
semita uk’anch’ojres tuno’r e semita. I che’nob’ kone’r ke’ ub’a’x (e) tu’b’ir
me’yra i ke’ wak’chetaka ak’axi tamaron.
Kone’r ayan e jente che’nob’ konda k’ani ub’a’xe usitz’ob’ o uyarob’
che’nob’ ke’. Ch’ajb’e’yx ta’b’a lo ke’ war ache takaren. Ma’chi ak’ub’se’n lo
ke’ inwa’re’t i ma’chi ataresen tama tu’b’ir. Pero tye’n e tyempo b’an twa’
uche’t asitz’ob’ b’an twa’ uche’t awarob’.
Entonses (e) xe’ war ab’a’xna yaja’ ab’ak’ta uyub’i porke’ uyub’yob’ ke’
b’an ak’ajna ke’ b’an uche e tyempo yaja’. Pero ne’n me’rato inmani e semita
inb’a’xe twa’ inwira jay berda ink’anch’ojres. Pero e jente b’an uk’ajtyob’ ejsto
kone’r.
- Ch’orti’ speaker: Isidro González
- Collected and originally prepared by John G. Fought, from “Chorti Maya Texts” (1972). Pages 212-225. University of Pennsylvania Press. Reprinted with permission.
- Transcription/translation here by Ch’orti’ Project, Robin Quizar
Fought 16 Henpecked Husband Ch’orti’
Fought 16 Henpecked Husband English Translation
Fought 16 Henpecked Husband Spanish Translation
16 Henpecked Husband – Winik A’jtz’a umen Uwilama
Ayan otronte’ ojroner ak’ajna. Che ke’ ayan inte’ winik ke’ jwerte a’jtz’a
umen uwilama. Che ke’ e winik yaja’ e ixik alok’oy axana a’xin ta chinam i
ma’chi ayo’pa ta uyotot. E ixik yaja’ inte’to domingo e’kmay ta chinam pakax i
aketpa o’ych’i maku’ chinam.
I ja’xir turu war akojksan maku’ i e ixik yaja’ konda ak’otoy otro diya i
ak’otoy taka atruwan uk’aye unoxib’. I konda utajwi (e) unoxib’ ke’ matuk’a e
pa’ umener o matuk’a e sa’ che’b’ir umener uwajpi ta k’ewer uwatz’i.
I ja’xto e winik yaja’ kwando war a’jtz’a umen uwilama ja’xir intakix amaxi
a’ru. Porke’ a’jtz’a umen uwilama. I ja’xir kocha una’ta ke’ ajtz’a umen
uwilama (i) poreso kwando e ixik alok’oy axana a’xin ta chinam (i) ja’xir ch’ujk
ch’ujk umener tuk’a ora twa’ k’otoy. I a’wan atikruma uche e pa’ umuxi e sa’
twa’ uyuch’i e ixik ak’otoy porke’ ab’ak’ta. Porke’ una’ta ke’ ajtz’a umen e ixik.
I poreso konda lok’oy uwilama axana ja’xir tichanto e k’in a’wana tikruma
usajka tuk’a uyaj k’u e ixik ak’otoy. Kocha takix uwira achekta water ja’xir intix
atikruma uwajpi uruch upoku’t twa’ uyajk’u e ja’ e ixik konda o’choy maku’.
I uturub’a e ch’e’w twa’ awe’ e ixik. Inte’to a’xin uwixka’r maku’ chinam b’an
uche konda k’otoy e ixik. Porke’ una’ta ke’ ajtz’a.
I entonses e ixik yaja’ ayan diya ak’otoy uk’eche (e) ? inte’ winik ak’otoy
xe’ e winik xe’ axana takar maku’ chinam. Ayan diya che ke’ uk’eche a’xin
tama otot awe’ takar. Entonses e winik yaja’ kocha takix achekta uwixka’r water
ta uni’ b’i’r i uwira ke’ taka uwinik war ak’otoy. (I) ja’xir intix atikruma
uch’ami e ja’ uyajk’u e ixik xe’ war ak’otoy yaja’.
Pero che ke’ ayan inte’ diya ayan inmojr winikob’ e besi’nob’irob’ twa’ e
winik yaja’. Che’nob’. Ne’t b’ani xe’ maja’x winiket. Ttzajtza war uche’t e ixik
lo ke’ ture’t takar porke’ ja’xir a’xin maku’ chinam ach’a’n o’ych’i i konda
yo’pa utares uwinik tama otot I ne’t b’anix kocha inte’ ixik ture’t umener. Ne’t
maja’x winiket sino ke’ ixikb’ir ture’t maku’. Porke’ tya’ ta’ awira winik ja’x
aketpa akojksan ja’x uche e pa’ ja’x o’ych’u ja’x uche tuno’r b’ani xe’ maja’x
winiket.
Entonses e winik che. Pero tuk’a twa’ inche. Si jay ma’chi inche lo ke’
uya’re’n uk’a’pesen ta k’ewer konda ayo’pa. Porke’ kwando utajwye’n matuk’a
inwajk’u uk’uxob’ konda ayo’pob’ uwatz’ye’n kocha ja’x uk’ani. I tamar ne’n
inb’ak’ta. I poreso inche lo ke’ ja’xir uya’re’n.
Pero che e winikob’. Pero kojkon no’n k’ani kawira kocha kache. Intonses
che ke’ e winikob’ yaja’ kay xano’b’ tuno’r e jwebes porke’ che’nob’ ke’ diya
jwebes ja’x (e) jolchan diya ke’ no’n ma’chi kana’ta tuk’a e jolchan. Pero che
ke’ e diya jwebes ja’x e jolchan diya.
I entonses e winikob’ yaja’ che ke’ uk’echob’ intajch ruch uwab’wob’ yob’e
inte’ sub’in I e uxinichir e sub’in tya’ achirje’y entonses ak’axi tama e ruch xe’
wa’r umenerob’. I ukojkob’ tzakta ocho diya ixin utaresob’ e ruch xe’ wa’r
umenerob’ yob’e e sub’in.
I konda k’otoy uwirob’ che ke’ ayan imb’ijk ja’ wa’r tama e ruch.
Che’nob’ ke’ takar era ayan twa’ e remedyo.
Entonses tama otronte’ jwebes ixinob’ kay usajkob’ e sinam maku’ e tun. I
utajwiyob’ i ja’xto upuk’ e sinam che ke’ kay ucho’b’ mandar ch’ijrna tu’t e
semet ub’ik’to’b’ uyab’ro’b’ taka uyab’ich e sinam (e) uxinichir e sub’in.
I entonses kay uyab’ro’b’ i ucho’b’ mandar chamesna inkojt ak’ach Ixin
upejkob’ e winik yaja’. Uyajk’uo’b’. Umajresob’ ke’. No’n war kache inte’
kanojk’in i kawa’re che’na inkojt ak’ach taka e arros. I kak’ana ani twa’ i’xin
iwara’ porke’ war kanojk’ini.
Entonses e winik che. Pero ma’chi turu ni — ma’chi turu niwixka’r. I jay
utajwyen ma’chi ture’n a’xin uk’a’pesen ta kewer.
I ja’xob’ che’nob’ jay kawira yo’pa wato’n kawakte’t i kawa’re ke’ no’n
kak’eche b’ixe’t twa’ ma’chi uyajk’e’t.
Intonses e winik yaja’ wartaka ab’ak’ta ixin. I konda ak’otoy che ke’
che’ni’x areglar e sinam i (e) uyab’ich uxinichir e sub’in. Aregla’dwix wa’r taka
ko’ra uka’ldwir ak’ach ajk’una uyuch’i.
Che twa’. Ne’t b’anix e ajmwaket (e) dyalti’ru ture’t i poreso war kache
mandar itaresna twa’ k’ani kawa’jk’e’t inb’ijk uka’ldir ak’ach ira akumi. Talbes
iyu’sta ani.
Ja’xir uwajpi taka ukumi. I che. Pero tuk’a ayan tama e kaldu ira. Mero’
mero’ ayan inte’ uyujtznar.
I che e ixik san. Ja’x e oregano kay inyari tamar i inyari inb’ijk chile. A
saber jay ana’ta ak’uxe e chile i inyari tamar.
Entonses che e winik. E chile akay ink’uxi.
Che twa’. Jay ak’anto mas inyari otronb’ijk.
I che ke’ wa’r e chile yaja’ yab’arb’ir taka upuk’ e sinam i taka (e)
uxinichir e sub’in. Yajra tama ukaldu tya’ war ukumi.
I konda ixto k’otoy otronte’ domingo ekmay uwilama ta chinam. I ja’xir
ma’chixto ub’ijnu twa’ uche e pa’ nyen ub’ijnu twa’ uche e sa’. Ja’xir wixto
uche sentir tama ukwerpu ke’ ak’uxurna.
I che ta uyalma ke’. Kocha ketpe’n. Pero si ne’n mana’ta ink’ijna ne’n
inb’akre ani e ixik era pero era war inb’ijnu ke’ jay sutpa yo’pa kocha war
uche’n kone’r ma’chi akorpa. Kone’r lo ke’ inxin che’ takar ne’n inxin chamse
ta k’ewer.
I che ke’ e ixik yaja’ kocha ja’xir ma’chi una’ta tuk’a war ache’na taka
unoxib’ ja’ xir ekmay ta chinam ketpa kay uch’i i sakojpa e diya lunes k’otoy ta
uyotot uk’eche e winik k’otoy xe’ una’ta axana takar.
I ochoy taka maku’ uwira ke’ unoxib’ xe’ turu maku’ ma’chi uche kaso
twa’ a’jk’uno’b’ yaja’ i twa’ awe’se’nob’.
Entonses uya’re e winik. I ne’t tuk’a akojko ke’ b’ani xe’ ma’chi ache kaso
twa’ awajk’o’n inb’ijk ja’.
Entonses che e winik. Pues kone’r (e) che’b’ir inb’ijk asa’ wab’ub’ir nimener.
Tarix diya war achami atzajyer tamarin. Ak’eche awinik ayo’pa tama nyo’tot i
ne’n tuno’r inche awantar. I lo ke’ akay awatz’ye’n kone’r itojma.
Che ke’ e winik yaja’ aro’b’na taka ke’ matuk’a e sa’ umener uk’ani
usincho lok’oy ta unak’ uwajpi e ixik yaja’ ta k’ewer. I e ixik intakix a’ru I
ja’xto e winik xe’ k’ejcha k’otoy ab’ak’ta uwira ke’ e winik war ak’ijna i ja’ xir
b’ak’ta.
Pero ja’xir che ke’. Ne’n ayan nibalor i e winik ira ke’ fwerte atz’a umen
uwilama i ne’n tuk’a inkojko. Che ke’ uyakta ub’a ixin ta ujor e winik xe’
war awatz’i uwixka’r. K’ani ani ulok’se ixik ta uk’ab’ e winik. I ja’xir war taka
ak’otoy jajpna jujra ta rum. War ak’axi jajpna apatada. K’ojt’a unuk’ i chamesna.
I e ixik yaja’ umen taka e k’ewer tya’ war a’jtz’a chamay porke’ kungana ?
taxarna ta rum i chamay.
I b’an ixto che ke’ e winik yaja’ k’otoy uchamse uwilama pero taka e
uxinichir e sub’in i taka upuk’ e sinam puk’b’ir taka e chile.
I poreso che e jente ke’ e sinam (e) uxinichir e sub’in che ke’ e remedyo
twa’ uche ak’ijna inte’. I poreso che’nob’ ke’ e winik xe’ ma’chi wa’ a’tz’o ?
taka uwilama mu’na’ta uwatz’i uwilama che ke’ e uxinichir e sub’in i upuk’ e
sinam puk’b’ir taka e chile i uyuch’i taka e ukaldwir e ak’ach che ke’ e
remedy o twa’ akano a’tz’o e winik.
Pero ne’n ma’chi inwira kay tek’erna e winik umen uyet winikir ini inja’
xe’ ixik ma’chi inwira kay k’ojt’a unuk’. I poreso ma’chi ink’ub’se jay berda.
I ne’n ma’chi u’nch’i uxinichir e sub’in i ma’chi inxana asajka e sinam
twa’ u’nch’i upuk’ taka e chile porke’ ma’chi k’ani’n ? inte’ e kruwir niwet
winikir.
- Ch’orti’ speaker: Isidro González
- Collected and originally prepared by John G. Fought, from “Chorti Maya Texts” (1972). Pages 226-240. University of Pennsylvania Press. Reprinted with permission.
- Transcription/translation here by Ch’orti’ Project, Robin Quizar
Fought 17 Henpecked Salesman Ch’orti’
Fought 17 Henpecked Salesman English Translation
Fought 17 Henpecked Salesman Spanish Translation
17 Henpecked Salesman
Ayan otronte’ ojroner ak’ajna tarix e tyempo. Che ke’ ayan inte’ winik e winik
yaja’ ajxotman tama tuk’i’k tuk’i’k. Uxotmani a’xin uchoni innajt. I satar esto ocho diya
ma’chi ak’otoy ta uyotot.
I e ixik xe’ uwixka’r che ke’ ma’chi ub’ak’re unoxib’. Ja’xto e winik k’otoy inte’
diya aro’b’na umen ubesi’nob’. Che twa’. Ne’t wa’ret war ixana asik’b’a atumin i
awixka’r ma’chi ana’ta tuk’a war uche takaret. Ja’xir ma’chi war ub’ak’re’t porke’ ja’xir
konda ne’t ilok’oy ixana ja’xir uyose inte’ winik awayan takar.
I ja’xir ma’chi uk’ub’se jay berda lo ke’ war uche uwixka’r. Che. Pero kocha
ma’chi war inwira ne’n ma koche’rer twa’ inwa’re ke’ berda porke’ ma’chi inwira.
Esto ke’ ja’x ne’nach inwira tama unak’ nyu’t entonses ink’ub’se. I ja’xir ma’chi
uk’ub’se ma’chi utares kaso lo ke’ aro’b’na umen ubesino. Pero inte’to alok’oy axana
najt achonma i e ixik kocha’tix uwira alok’oy unoxib’ axana uwajpi ub’ujr a’xin takar
tu’t ja’. I e winik xe’ ak’otoy awayan maku’ ya’ utajwi ub’ob’ tu’t ja’.
Uya’re e winik ke’ ninoxib’ ixin chonma I ma’chi ayob’a e diyob’ ira. Entonses e
winik atza’y porke’ ja’x aketpa taka e ixik.
I k’otoy e diya aro’b’na otronyajr e winik yaja’ umen ubesi’nob’. Aro’b’na.
Ma’chi ak’ub’se lo ke’ kawa’re’t pero awixka’r ma’chi’x ub’ak’ajrse’t. Porke’ ja’xir
maja’x ke’ warto utareset tama unoxib’. Ja’xir ayan otronte’ xe’ turu takar.
Ja’xto e winik yaja’ che. Pues ma’chi inna’ta jay berda. Ja’x nik inna’ta ke’
berda ink’ub’se ani.
I che twa’ umen ubesi’nob’ twa’. Inna’ta ke’ war kawa’re’t i maja’x tama mentira
war kawa’re’t rnaja’x intaka war kamajreset. Che’nob’. Kwenta awira esto ke’ ma
atajwyob’. I mana ab tuk’a kosa k’ani amani mana i ache manya ke’ k’ani’x
ichonma. I’xin aturb’a innajt i sutpa wate’t. I ch’a’n ta upat otot. I ya a’kb’are twa’
uwira jay intaka war kamajreset.
I e winik yaja’ kay umani tuk’a xe’ k’ani axin uchoni Ixin umaki uturub’a tama
ingojr otot tya’ innajt. Uya’re uwixka’r lok’oy. Ne’n inxin era. Ma’chi twa’ insutpa
semana ira. Sino ke’ ejsto tama kinse diya akojkwe’n. Porke’ innajt k’ani inxin xana i
ma’chi twa’ nyo’pa. Entonses che uya’re uwixka’r. Ch’ab’un nipa’ twa’ ink’eche inxin.
Porke’ ixnaren inxin. I ja’xto e ixik kay uch’ab’u e pa’ ub’asi uyajk’u e winik
uk’eche lok’oy .
I ja’xir ketpa i konda ixto akb’are maxa’n u’t e rum k’otoy e winik xe’
una’ta ak’otoy. K’otoy kay uyo’b’ i e winik xe’ uche ke’ ixin xana ukojko taka
yampa u’t e rum ochoy ch’a’n makwi’r e k’opat tu’pat otot. K’ani uwira tuk’a ayan.
I ja’ xir ya ch’a’r konda k’otoy e winik. Intonses che. Pues berdaj chi’ war a’no’rna.
I ne’n ma’chi ink’ub’se. Pero era si inwirixto ya’.
I ya ch’a’r ta upat otot uyub’i pega atze’ne e ixik taka e winik ulok’se unuk
atze’nyob’. I kay uyo’b’ ? Ja’xir intake turu uyub’i ta upat otot. I ukojko akb’are
utajpesob’ e k’ajk i ja’xir ya turu maku’ k’opot war ukojko tuk’a ora twa’ wayenob’
Konda ukojko ch’ank’ab’o’b’ i’xin turwan tama usuy e pwerta i ya turu konda
achpa e winik lok’oy patir. I ja’ e winik xe’ turu war akojksan ta usuy e pwerta lo
ke’ uche ja’xir uch’ub’a inte’ ch’a’n tama u’t e pwerta pa’tir ukachi. I ja’xto e winik
xe’ k’ani ani alok’oy pa’tir ma’chi apask’a e pwerta tu’t. I uya’re e ixik. Tuk’a gana
e pwerta era. Ma’chi apask’a.
E ixik che. A saber tuk’a ukojko. Ejk’arto kawira. I che twa’ umen e ixik. Jay
k’ani ache amandado erer ya’wan tama u’t e pwerta. Ejk’arto kawira tuk’a ukojko e
pwerta. I che ke’ e winik yaja’ kay uche uja’ tama u’t e pwerta.
I e winik ya turu ta insib’aner uwira i konda ixto uwira ke’ war uche uja’ e
winik tama u’t e pwerta uwajpi utejromar e winik yaja’ wa’kchetaka uxuri tama inte’
nabaja k’echer umener juk’b’ir. I tasb’ir taka uche utejromar e winik yaja’. I ya’tix
wakaspa e winik k’axi tama usuy e pwerta menix ojron.
I ja’xto e ixik achpa uwira. Che. Tuk’a ixto ukojku e winik ira. B’ani xe’
kukrema. I konda achpa uwira kay upejka. Tuk’a ixto akojko. Mero kukreme’t. I e winik
ma’chi’x ojron porke’ chami’x. Kay usajpi ujor e winik upojro interu kwerpo jay matuk’a
ukojko. I matuk’a ukojko. I ja’xir war uyachi war upejka i ma’chi o’jron e winik.
Entonses che A saber ma’chi’ chamay e winik ira. I agora maja’x ninoxib’. Tuk’a k’ampan
che takar jay chamay. Tu’t otot tara a’xa’ tajwina umen e winik yajyum otot.
I achpa kay usajb’es e k’ajk uch’ujk’u tuk’a ukojko. I konda uwira ke’ e winik ja’x
utejromar xujra entonses che. I cha’na ani umener. Chamesne e winik ira. I agora ke’
ma’chi turu ninoxib’ tuk’a ak’ampan che takar. I che ke’ taka e akb’ar wa’wan kay tikruma
takar ukachi unuk’ e winik yaja’ tama inte’ laso ukerejb’a lok’oy ixin. Porke’ che ke’
ayan inte’ uwam kojn aketpa. I yaja’ tama e kojn wa’r inte’ penya ke’ me’yra uyaltir. I
che ke’ ukerejb’a ixin taka e akb’ar tama e laso ixin uch’ab’u to’ r e penya i uwajpi
uyojres ixin tama u’t e penya.
I konda ixto sakojpa t’ab’ay e k’in e winik yaja’ ma’chi ak’otoy ta uyotot war
akojkna umen uwixka’r. I t’ab’ay e k’in ma’chi k’otoy. Entonses e ixik tari usajka
kocha una’ta tya’ a’xin awayan tari usajka. Yob’a tama e otot yaja’ uya’re e ixik. Ma’chi
ka yob’a ninoxib’ tara. Taryen inwira ke’ ma’cha’t ? ak’otoy i kocha ana’ta ? ke’ takaret
water awayan tara Poreso (ra) wate’n u’mb’i.
Entonses che e ixik. Ma’chi ira ayob’a tara.
Pero ma’chi ak’otoy ta uyotot i ne’n war. Inkojko. Ma’chi ak’otoy. Ma tya’ ajk’in
koche’ra. Ayo’pa awayan takaret tara pero a’nch’akna taka warix ak’otoy ta uyotot.
Entonses che e ixik. Pero (ma’t) ma’chi war ayob’a.
I entonses e ixik lo ke’ uche ixin uche abisar e ausilyar. Achpa kay uche asitar ? e
jente lok’oy takar kay usajkob’. Che’nob’ ke’ talbes ayan tuk’a unumse ub’a. Kay usajko’b’.
I kocha una’tob’ ke’ e winik yaja’ separado e otot tya’ k’otoy awayan ixin usajko’b’
k’oto’b’ tama e otot yaja’. Kay utzoryob’ e rastro tya’ ak’otoy e winik. I che ke’ utajwyo’b’
e senya tya’ lok’oy e winik yaja’.
I e ixik lo ke’ kay na’wan tikruma taka e akb’ar. Uwira ke’ k’otoy e jente ta
uyotot war akojkna e winik i ja’xir b’ak’ti’x. Uwira i kay ch’ujkna e rastro tya’ a’xin.
Che ke’ k’otoy tama inte’ u’t ch’en jambyajr tya’ uyojres ixin. I ayan tya’ u’t kojn ayan
tya’ u’t witzir ayan tama o’r e tun ya kay ukrejb’a lumuy.
Entonses irna ke’ e winik chamesb’ir. I nyen takpa xanob’ k’otoyob’ tama inte’
u’t tun utajwyo’b’ utzutzer ujor e winik tya’ upajri lumuy tama u’t e tun. Entonses che e
jente. Pwes e winik ira k’ani iwira ma’chi’x turu porke’ ayan utzutze r ujor tya’ kerejna
lumuy.
Entonses uche segir kay ixinob’ tama e senya tya’ kerejna e winik yaja’. Ixin i ixinob’
i k’otwo’b’ to’r e penya tya’ ojresna e winik yaja’ uwiro’b’ ke’ ya’ ojresna ixin. Ekmay
ixinob’ ta uwam e kojn k’otoy uwiro’b’ ya ch’a’r e winik tama usuy
e penya Ya ch’a’r chamen.
I kay uwirob’ (ke’) tuk’a ukojko pero che ke’ macheker porke’ e winik inyajrer puxk’a
ujor tya’ ak’otoy k’axi to’r e tunob’ tama usuy e penya porke’ me’yra uyaltir e penya. I
ma’chi chekta kocha chamay e winik yaja’. Pero e ixik che’na ukargo ke’ tamar chamesna e
winik porke’ tama uyotot tajwina e rastro tya’ ukerejb’a ixin i tama utzutze r ujor e winik
dyalma turu a’xin tama u’t e tun tya’ krejb’a lumuy. I tamar k’otoy chekta ke’ ja’x uchamse.
B’anixto k’otoy k’a’pa e winik xe’ ak’otoy ani awayan taka uwixka’r uyet winikir. Pero
b’anixto tama kocha yaja’ k’otoy k’a’pa uyakta utzutzer ujor tama u’t e tun kocha akerejb’na
e tz’i’. Pero ne’n ma’chi’ inwira i ma’chi’ intakre ukrejb’a.
- Ch’orti’ speaker: Isidro González
- Collected and originally prepared by John G. Fought, from “Chorti Maya Texts” (1972). Pages 241-254. University of Pennsylvania Press. Reprinted with permission.
- Transcription/translation here by Ch’orti’ Project, Robin Quizar
Fought 18 Travelling Man Ch’orti’
Fought 18 Travelling Man English Translation
Fought 18 Travelling Man Spanish Translation
18 Traveling Man – Winik ta Xanb’ar
Ayan otronte’ winik ak’ajna. Che ke’ e winik yaja’ ma’chi aturwan ta uyotot
intake axana uche ganar tya’ innajt. Ma’chi aturwan ta uyotot. I ja’xto uwixka’r
aketpa chokem umener.
I che ke’ ayan inte’ winik aketpa serka taka e otot tya’ turo’b’. I e winik
yaja’ konda uwira ke’ alok’oy axana ubesino ja’xir o’choy awayan taka e ixik.
I e winik xe’ alok’oy axana ja’xir ma’chi ak’ijna a’ro’b’na ke’. Awixka’r
ma’chi war ub’ak’ajre’t. Pero ja’xir ma’chi’ ak’ijna uyub’i. Ja’xir ma’chi aturwan.
Porke’ che ke’ ma’chi ab’ak’ajrna umen uwixka’r. I maja’x inte’ winik ak’ijna.
Che ke’ e winik yaja’ konda turu ta uyotot ache’na mandar ach’a’psan ? umen
uwixka’r. I ayan diya kwando ma’chi uche apurar e pa’ che ke’ ab’akb’una
uk’ab’ tu’t semet umen uwix ka’r Porke’ ma’chi alok’oy ach’a’psan ? Ma’chi ani
ab’ak’ajrna umen uwixka’r.
I che ke’ e winik yaja’ xe’ o’choy awayan taka e ixik kondo ja’x ak’otoy
entonses e winik yaja’ xe’ noxib’ir twa’ e ixik che ke’ ache’na mandar a’ch’a’n
tu’t otot a’jya e sit’i’t tama u’t e rum o ? ach’a’n tamar. I e winik yaja’ xe’
war ak’otoy ja’x awayan taka e ixik.
Intonses ayan inte’ diya aro’b’na umen (e) inte’ ubesino. Aro’b’na. Ne’t
tuk’a’non awinikir ke’ tzajtza war uche’t e ixik ture’ takar. Nyen ni ik’ijna awira
lo ke’ war uche. Ture’t awira uyose inte’ winik awayan takar. I ne’t tya’
iwayan.
Ja’xir che. Kondo ak’otoy (e) inte’ winik awayan ne’n (e’) tu’t rum
uwaynesenob’ i ya uwayob’ e sit’it’ twa’ inch’a’n tamar. I ja’xob’ awayenob’
komon.
Entonses che twa’ umen ubesino. Pero jay ib’ak’ta i matuk’a abalor twa’
ak’aye tama awixka’r chen inte’ preba ke’ kiki’ xane’n tal diya i ache’ma nyake’
i’xin ixana twa’ ja’xirob’ aketpob’ aketpob’ ub’ajnerob’. Akojko a’kb’are i o’choy
tzus taka konda akojko awayanob’ i o’choy iturwan yob’e’ chakte’ tya’ awayanob’
o’yb’i jay a’ru unyo’b’. Pero akojko awayanob’ twa’ ma’chi uwirob’ yo’choy. I
ma’chi awirso’yt twa’ ma’chi uwire’tob’ twa’ una’ta e ixik ke’ ma’chi ture’t. I
konda ya ture’t yob’e’ chakte’ akojko’b’ i a’chpa tzus taka apojro utejromar e
winik atzaki axuri ilok’oy wak’chetaka takar i’xin.
I e winik yaja’ che ke’ b’an uche. Lok’oy ixin xana uya’re e ixik. Ne’n
inxin inxana i ma’chi inyo’pa. Awira tuk’a diya akojkwe’n. Ne’n e’xnaren inxin.
Che ke’ e ixik yaja’ a’tza’y. Ketpa ub’ajner. I lumuy turwan e winik takar
inyajrer. Porke’ uya’re ke’. Ninoxib’ xe’ ture’n takar ja’xir ixin i ma’ chi twa’
yo’pa. Erer ilumuy iturwan takaren ne’t. I e winik yaja’ lumuy turwan taka e
ixik.
I che ke’ e winik yaja’ uche koche arob’na umen ubesino. Ukojko akb’are.
Kay ucha’r rimar ? tu’pat otot makwi’r e k’opot. Ukojko akb’are. Konda ixto
ukojko ke’ sajmi’x akb’are ochoy tzus taka upasi e pwerta tzus taka. Upasi e
pwerta tzus taka ochoy maku’. I uyub’i ke’ a’ru unyob’ e ajwaynijob’. I ixin
turwan yob’e e ch’akte’ uyub’i jay a’ru unyo’b’. I ja’xir listo k’echer inte’
nabaja umener. Kay achpa yob’e e ch’akte’ tzus taka upojro utejromar e winik
uwajpi taka utzaki uxuri i lok’oy takar. I e ixik kocha war awayanob’ ni a’chi
uchob’ sentir tuk’a ora axujra e winik.
I konda ixto b’ixk’a e ixik uche sentir ke’ kuxur u’t e pojp tya’ awayanob’
che. Ne’t tuk’a ixto war ache. B’ani xe’ to’r e ja’ ch’a’rum kawayan amener.
Tuk’ot ma’chi lok’we’t pa’tir ke’ tu’t chakte’ war ache aja’. I e winik ma’chi
o’jron.
Ja’xir pega upejka war uya’re. Kiki’ pa’tir k’a’pi’x atz’ay u’t e pojp. To’r
ja’ ch’a’run amener. Achpe’n lok’en patir.
I e winik yaja’ che ke’ ma’chi ab’ixk’a pega unijk’es ma’chi alok’oy.
Entonses achpa utzajb’es e k’ajk uwira ke’ e winik chamen. I to’r e ch’ich’
ch’a’r ja’xir awayan. I ma’chi ixto una’ta kocha twa’ uche ya’. Entonses che. I
agora tuk’ixto unumse ub’a e winik ira ke’ maja’x matuk’a ukojko ta ukwerpu. I
kay upojro uwira utejromar e winik matuk’a.
I ma’chi ixto una’ta tya’ ta’xin takar ya’. Achpa kay utzajpes e k’ajk i
uwajpi inte’ chusa kay uyori e ch’en tama uti’ e k’ajk tya’ uxuni e k’ajk. Kay
uche e ch’en. Intero noche turu apajno ukojko ke’ tzakta e ch’en. Ixin kay
uyojres e winik ojri ta chakte’ uyari ta ch’en. I wak’che wak’che kay ub’ut’i e
rum tamar. Sakojpa mas sakojpa kay ut’ori e k’ajk to’r umujrer e winik yaja’. I
che ke’ kay upusi e tan tama e ch’ich’ i e pojp yaja’ kay upoki byen taka e
k’ijna.
I konda janch’akna kay pojrna e winik yaja’. Ma’chi tajwina. Ko’ra ko’ra
pejur ? apojrna umen uwixka’r ma’chi atajwina. K’otoy aro’pna e ixik. Maka ja’x
taka sakojpa e winik takaret. Ma’chi ak’otoy ta uyotot.
Ja’xir che ke’. Ma’chi i ja’xir una’ta ke’ umuki’x ta uturib’ e k’ajk. Pero e
winik xe’ k’otoy uxuri e winik che ke’ uxuri taka ixin tama inte’ kojn kay
uwati unak’ e winik yaja’ xe’ uxuri kay ub’ut’i atz’am tamar utakijse.
I tama kinse diya sutpa yo’pa uya’re e ixik. Intares inb’ijk we’r yara twa’
ak’uxi. Tama domingo lok’oy jurma nipatron u’ri inkojt masa’ i uyajk’e’n inb’ijk.
Ink’eche tari twa’ awejta kocha turu utze’yr e masa’. Che ke’ umajres e uwixka’r
ke’ uwe’rir masa’ ajk’una ta montanya i ja’xir war una’ta ke’ ja’x e winik xe’
awayan ani taka e ixik ja’x uxuri. War uk’eche a’ro’pa uyajk’u uwixka’r uk’uxi.
I konda ixto turu awe’ e ixik kay uyub’i. I e winik xe’ ayo’pa awayan
takaret tya’ anon ixin. Meru ma’chi achekta u’t. I ne’n war inche kwenta era
inwira ke’ ma’chi achekta u’t.
I e ixik che ke’. Ixin xana i ma ayo’pa.
I ja’xir che. Pero kocha yo’pa xanb’ar ta ujor e winik ira. Ma una’ta
alok’oy axana i era ke’ lok’oy xana. I ja’xir turu. I uya’re e ixik. Tuk’a
ink’umaj tu’t uyotot ? ira. B’ani xe’ jwerte ak’ume’ yu’t o’tot ?
E ixik che. Kisas uyab’wix tz’i’ ink’umaj tama usuy e pwerta. I ja’xir iraj
iraj uyub’i ke’. Tuk’a ink’umaj tama usuy e pwerta. I konda ixto k’a’pa we’ e
ixik uya’re e ixik. Berdixto ke’ kocha atajwi utze’yr e we’r lo ke’ war ak’uxi.
E ixik che ke’. Galan intzaj galan utze’yr. Ma’ni tya’ ink’uxi e masa’
intuk’a diya war inwejta.
Entonses che e winik. Berdixto intuk’a diya awejta utze’yr e winik xe’
iwayan ani takar. Ya’x k’a’pesb’ir ta’k’uxi uwe’rir. I kone’r na’tan ke’ ja’x e
winik lo ke’ iwayan ani takar ja’x war ak’uxi uwe’rir.
Entonses e ixik che ke’ inyajrer sub’ajra uyub’i konda arob’na i aro’b’na
che twa’ umen e winik.
I ukwerpu tya’ ixe takar. Ja’xir che. Ne’n ma’chi inwira. Matuk’a inwira
ne’n. Pero ma’chixto umen una’ta tuk’a twa’ uk’ajti porke’ b’ak’ta inyajrer
kwando a’rob’na ke’ ja’x e winik xe’ awayan takar ja’x war uk’uxi uwe’rir.
B’anixto k’otoy k’a’pa e winik xe’ o’choy ani awayan taka e ixik i e ixik
che’na uk’uxi uwe’rir e winik xe’ awayan ani takar porke’ ja’xir ma’chi ani
ub’ak’ajrse unoxib’. Pero ne’n ma’chi’ k’otwe’n intakre pajno ti’nksib’aner ma’chi
inwira tuk’a kay uchob’. I poreso ma’chi inkub’se jay berda.