From John G. Fought. Chorti Maya Texts. 1972. Pages 439-461. University of Pennsylvania Press. Reprinted with permission.
Transcription/translation by Ch’orti’ Project, Robin Quizar
Fought 31 New Years in Esquipulas Ch’orti’
Fought 31 New Years in Esquipulas English Translation
Fought 31 New Years in Esquipulas Spanish Translation
31 New Years in Esquipulas
I
E b’ajxan nojk’in tama e uk’ajyesyajir e anyo tamar era el kwatro de enero. Aka’y
a’xin e jente ta nojk’in Eskipulas.
Konda twi’x ka’xi ta nojk’in, kawixka’r aka’y ulok’se e muxmuxpa’, xe’ kawa’re
sarpat, twa’ kakuchi a’xin ta nojk’in. Kak’ache me’yra twa’ atz’akta kak’uxi esto
tya’ kayo’pa. Konda a’kb’are, twi’x ka’xin, uyusta e ak’ach twa’ kak’uxi ta b’i’r,
ugori e b’ut’na’k’, umuxi e ch’aj. Konda turi’x tuno’r, ub’ut’i tama inte’ chijr,
kakucha axin.
Konda kak’otoy tama e chinam Olopa, kamani e kandela ko’choy takar tu’t e katu’,
Pastora. Kawirse porke’ che ke’ ixka’rb’ir twa’ e Milagroso. Ya kalok’oy kak’otoy
kawayan ta kojn San Jwan. Ya kak’uxi ak’ach lo ke kalok’se tiko’tot. Ub’aker e
ak’ach yaja’ ma’chi kawakta. Kab’asi tama e xe’x twa’ kasuti water tiko’tot, porke
che ke’ jay kawakta e b’ak yaja’, aketpa ume’yn e ak’ach tama e lugar yaja’, i
ma’chi at’oxpa tiko’yt.
A’nch’akna kalok’oy tya’ war ka’xi ta b’i’r. Warix kasajka kasi’. Kak’atb’uto’r
kachijr twa’ kache e k’ajk tar tya’ kak’otoy katurwan Eskipula. Kak’otoy ta kohn
Santiyago, tuno’r e jente a’tyob’, porke che ke me’rer ko’choy tu’t e Milagroso
jayma ja’x atesb’iron.
Konda kak’otoy ta uti’ chinam, kaka’y kache resar. War kache resar esto
ko’choy maku’ usantwaryo. Asta k’a’b’a kache resar, kalok’oy kasajka tya’ twa’
katurwan. Aka’y kachapi kab’u’r.
Otro diya ka’xi ka’wan tuwam e jente tya’ tzororob’ twa’ kalumuy tu’pat e
katata’, Milagroso. Porke’ tama e chinam yaja’ wa’r inte’ dyos uk’ab’a Milagroso.
II
Che ke’ dyos yaja’ tajwina tama inte’ u’t yano. Wa’r galan ach’iri’ ub’ujk.
Che ke umorojse ub’a e jente twa’ uwirob’. Pero e dyos yaja’ ma’chi uyakta
ub’a twa’ ab’ijchnu’t. Porke che ke ayan ti’ne k’ani utares uwab’u ta uyotot.
III
Konda ixto kay che’na uyotot tu’t e yano yaja’, che ke ma’chi uk’ani twa’
aketpa yaja’. Porke’ wa’r inte’ noxi’ alaguna tama uyoryi’r e yano.
Che ke konda a’nch’akna otronte’ diya, a’xin e’rna tama uyotot tya’ ache’na
twa’ ketpa ani tamar. Mamajchi’ konda a’xin e’rna. Ya’ wa’r tu’yoriyi’r e
alaguna. Inyajrto inyajrto ak’ejcha awa’b’na ta uyotot. Ma’chi aketpa.
IV
E jentyob’ yaja’ che’nob’, “Kocha twa’ kache uyotot e katata’ tara? Porke’
me’yra e alaguna. Ma kocha erer porke jay katz’ojiro twa’ era, uch’amyo’n e
syerpo uwinkir e alaguna.
V
Pero che ke’ inte’ ilama wayk’ijresna umen uwinkir e alaguna. Arob’na tama
uwayak’, “Jay utoyye’nob’ koche ink’ani ne’n, erer uchob’i e o’tot.”
VI
E jentyob’ yaja’ kay umorojse ub’ob’. Uturub’ob’ e ak’ach, e ajtzo’, e
ujtz’ub’, e kandela, e pan. Umorojse ub’a e ixiktak, kay uchob’ e sa’, ti’n ta
b’ejrja’. Konda turi’x tuno’r, ub’ut’yob’ e sa’ tama e b’ujr, kay ub’asyob’ e
chumpi’ tama e chijr. E ak’ach ukuchyob’ ixin ta uyoriyi’r e alaguna.
Uchob’ kotwan e ilama xe’ wayk’a twa’ (a)k’ajb’esyan tu’t e syerpo yaja’.
VII
Kay k’ajb’esyan e ilama. Uya’re e syerpo, “Reyna Santa Kulebrina, Rey
Kulebrina, ajk’otoret i yumaret tama e alaguna ira, no’n e pak’ab’ e konojon,
unemb’iron twa’ e ajtichaner dyos, war kayo’pa katojti’ yeset taka uyarak’ e
Santa Magalena xe’ e yumarb’ir tama kawarak’, i taka uchu’ e chojb’esb’ir tyo’b’
umen kawinkirar dyos. Ja’x era atwa’nib’ir. Ira awira suturjut. Ch’ama pasark’ab’.
Ub’in kak’ajb’esyaj. No’n kachukpa’r twa’ awajk’o’n lugar tya’ ka’chi ingojr otot
ta’wejt’ser. Porke’ dyos xe’ achekta tiko’yt b’anix k’ani ak’otori to’r.
Konda ulok’se e ojroner yaja’ e ilama, e alaguna kirikna kocha u’t e k’in.
VIII
Che ke’ b’a’k’ta e chan yaja’ konda uyub’i e k’ab’a’j k’otorer. Konda k’a’pa
k’ajpesyan e ilama, i k’a’pi’x uxuryob’ unu’k’ e ajtzo’ i e ak’ach, achpa e ilama
ojron. Uya’re e jente, “Entre ocho diya, ik’ajyes e trabajo.”
IX
Kay ub’isyob’ uwa’rib’ e otot. Uch’ab’o’b’ usanjir, tya’ twa’ utzoryob’ e
tun, water maku’ rum, xe’ ujajchi’b’ e otot. Pero taka e akb’ar, e alaguna tya’
war o’yojk’i, ak’a’pa uwinchu tuno’r. Konda asakojpa, matuk’a ayan. Ak’a’pa
e’yncha a’xi ta ja’. Konda asakojpa otro diya, a’xin uwirob’, matuk’a ayan xe
uchob’. I b’an tuno’r diya. Kay ojronob’. Che’nob’, “Intaka kasati kab’a. Ma’chi
lok’oy tuk’a uche e ilama ira.”
X
Sutpa wayk’a e ilama. Arob’na tama uwayak’ ke uwinkir e alaguna uk’ani
uma’n.
Konda sutpa wayk’a e ilama, umorojse ub’a tuno’r e jente xe’ war apatno’b’.
Uya’ryob’ e ilama usajka tama uk’in twa’ una’tob’ kocha uk’ani uma’n e chan
yaja’, jay b’ixir o chamen. Chekta tama e k’in ke b’ixir ak’anna.
XI
I konda chekta ke’ b’ixir jente uk’ani e syerpo, entonses e jentyob’ yaja’
xe’ war apatno’b’ che’nob’, “Uk’anya’ch twa’ ko’choy ka’wan, inte’ntyo’nach,
makuy’r e meskla b’ixir b’ixir.” Porke che ke’ uk’ajtyob’ ani e onya’n jente
ke’ e otot yaja’, konda kay jajcha, uwi’rob’ tari maku’ rum. Che ke’ chacha’te’
e winikob’ wa’b’no’b’ tama uyeski’nir, che ke b’ixir b’i xir. E winikob’ yaja’
osena wa’b’no’b’ makuy’r e meskla tya’ jajcha uwo’yrob’.
XII
Esto ke’ uchob’ koche yaja’, entonses achpa e otot tu’ob’. Konda usta twi’x
uk’a’pesob’, jo’tzpa inte’ albanyil tari ta rum. Turuto use’ynyir umenerob’ esto
kone’r. Che ke’ e albanyil yaja’ ajespanya ani.
XIII
Che ke ja’x e syerpo yaja’ kay ch’amwan. B’an ixto k’otoy chekta e chinam
yaja’. Poreso kone’r che e jente ke’ e santwaryo yaja’ to’r alaguna wa’r. Che ke
konda usta tokto, iraj iraj akirikna koche u’t e k’in, esto ke’ kajcha unu’k’ e
syerpo umen e milagroso, uyakta e kirikna’r. Kone’r cheker e alambra, sanar
water to’r e santwaryo, a’xin maku’ rum. Porke’ che ke’ ja’x e chan yaja’
kachar ch’a’r.
XIV
Che’nob’ ani ke’ tarix e tyempo tama e nojk’inob’ me’yra jente kay ketpa
yaja’, winikob’, ixiktak, maxtak. Porke’ che ke’ konda war anumwob’ ta kamarin
tya’ ch’u’r e milagroso tu’t ukurusir, tya’ alumwob’ kotor kotor tu’pat e
milagroso, che ke ayan ti’ne a’b’tz’a u’t e table takar. O’tz’pa a’xin tama e
alaguna. Ti’n asutpa unu’k’ tu’pat. Che’nob’ ke ja’x tye’ne maja’x inte’ra
ub’ijnusyaj. Che ke umen e milagroso asujma unu’k’ob’. Achamo’b’.
XV
Konda war anumwob’ tu’pat e milagroso tya’ ch’u’r, tuno’r uyakta utuminob’
tu’t. Ti’n uyakta inte’ kandela tu’yejtz’er. Che ke’ twa’ ajk’una mas ukuxtar umen
e dyos yaja’. Porke che ke’ e dyos yaja’ tawar twa’ ulok’se tuno’r mab’anb’anir
lo ke’ ayan tama e winik.
XVI
Poreso tama e nojk’in yaja’ ak’otoy me’yra jente ucho’b’ e penitente twa’
akorpesno’b’ ta umab’anb’anirob’. Tar tokto uti’ e chinam akotwanob’ kotor kotor
to’r upixob’ esto ak’otwob’ tya’ ch’u’r e milagroso. Ti’ne war ak’o’y o’r upix
tya’ r a’xi kotor taka ya, ti’ne b’ut’ur war axanob’ taka ya uwayi usa’ko’b’ tu’t
e rum, ti’n upo’chjor, ti’n usabana twa’ numuy tamar, xe’ war a’xi kotor to’r
upix.
Ti’ne war a’b’tz’a usako uwix a’xi uxich’i delante esto ke’ uk’otesob’ tya’
ch’u’r e milagroso, pero ayan ti’n achamay umen e k’o’yer. Che’nob’ ke ja’x e
me’yra umab’anb’anir. Poreso achamay.
XVII
Poreso kwando war alok’oy ta uyototob’, uchob’ resar twa’ matuk’a unumse
ub’o’b’ ta b’i’r. Ayan e kurus wa’r a’xin ta b’i’r. Najtokto uwirob’. Aka’y
uk’asyob’ unichir e k’opot, jayma uk’ab’tajte’ uwatz’i unu’k’ uyokob’ tamar.
Uch’ab’u uyaktob’ tu’t e krus, twa’ ma’chi ak’o’yob’.
Ti’ne ma’chi utajwi tuk’a ta(ma)r uwatz’i unu’k’ uyok, uwajpi ub’itor uwatz’
unu’k’ uyok tamar. Jayma, uwajpi ingojr tun ub’iti to’r ukejreb’ twa’ uch’ab’u
tu’t e krus. I b’an konda sutpa ta uyototob’.
XVIII
325. E nojk’in yaja’ aka’y tama e primer diya enero. Ti’n a’xi tama el kwatro
ayo’pa ta uyotot el ocho. Ti’n a’xi tama el onse ayo’pa tama el kinse ta
uyotot.
331. Kalok’oy ka’xin Eskipula tama e diya martes, i ajcheyajso’b’, e diya tya’
sataron Eskipula tarera, e diya jwebes, uyaryob’ e ixim ta ja’ twa’ e sa’. Tama
e diya byernes uwitrwob’ u’t e ixim. I otro diya xe’ ja’x e sabado sakojpa taka
aka’yob’ ub’ik’to’b’. I konda akb’are aka’y uchapyob’.
Tama e diya sabado me’yra upatnarob’ porke’ e ixiktak war uchob’ e sa’,
inmojr aka’y umuxi uk’ujmar e tamal, inmojr war uyusta e chumpi’ i ak’ach. I
e winikob’, inmojr war usik’b’a e si’, inmojr a’xinob’ ta xurlaw twa’ e
b’astamal. Konda ixto turi’x, tuno’r b’uyurb’irix tuno’r e chumpi’, aka’y e ixiktak
taka e b’as tamal. E tamal, konda a’nch’akna, tak’an.
Ja’xto e winikob’ xe’ turwob’ inte’ntyob’ach alok’oy a’xin ta b’i’r taka e
tamal i e sa’, twa’ uk’uxi xe’ war ayo’pa ta nojk’in. I wak’chetaka asutpa
water tama otot twa’ uya’re alok’esna e krus. E ixiktak aka’y u’ri ub’ujkob’ xe’
po’chb’ir.
Umek’yob’ e krus alok’oy tu’nib’i’r twa’ o’jtzna u’t i twa’ e b’isirjut e
winik xe’ war ayo’pa ta nojk’in i e ajresador. E ixik umek’e e krus i e winik
uyujmu e resensaryo taka e ujtz’ub’ kora kora.
Jay ma’chi a’xin atajwino’b’ ta b’i’, uputob’ ingojr kwete tya’ ajambyajrix e
otot twa’ ana’tanwa umen e turob’ tama otot kewix ak’otwob’ yo’b’nojk’inob’.
Kora kora moror e jente. Tu’t b’i’r akojksanob’ twa’ axob’ tama otot taka (e)
xe’ war ayo’pa ta nojk’in. Porke k’ani uyuch’yob’ e sa’ i twa’ atakarsanob’
uchob’ resar.
Alok’wob’ tu’nib’i’r taka e kurus, xe’ war b’ujkseb’ir umenerob’ makwi’r e
otot, twa’ uchob’ resar tu’t. War ub’utz’ob’ u’t taka e ujtz’ub’ esto ke uyosyob’
maku’. Porke che’nob’ ke’ unawalir e milagroso ak’otoy takarob’ konda war
ayo’pa ta uyototob’.
Konda war o’chob’ maku’, e ixik xe’ umek’e e krus i e winik xe’ war
ub’utz’a u’t, uk’unir uk’unir axanob’ takar. Konda k’oto’b’ tu’ti’ e pwerta, o’choy
e ixik taka e krus i e winik xe’ war ub’utz’a. Tu’pat o’choy xe’ war uche
resar i e ajyum nojk’in. Tu’pat e resador i e ajyum nojk’in, utokchi ub’a ochoy
tuno’r e sya’n jente xe’ war atakarsanob’ uchob’ resar. Tye’ne ma’chi, aketpob’
to’r tinaj. Akojksanob’ esto ak’a’pa e resar, porke ja’xob’ o’chxo’b’ (?) i ajk’ux
tamalob’.
War ak’otwob’. E ixik ak’otoy tama uti’ uchakte’yr e krus, uwab’u e krus
tu’warib’ir. I uyakta ub’a akotwanob’ tuno’rob’. I e winik xe’ war ub’utz’a u’t e
krus, esto ak’a’pa e resar. Ya kotorob’ esto ke ma ak’a’pa e resar a’chpo’b’.
XIX
Konda ixto ak’a’pa e resar, amorojsena tuno’r lo ke’ war atikrumo’b’ taka e
ajcheyajsa’. O’senob’ inkojtach inkojtach twa’ asujkna e kandela ta ujorob’ tuno’r
e b’ik’it maxtak. Porke’ che’nob’ ke ja’x uchojb’esyaj e milagroso xe’ war
ayo’pa uk’ajtyob’. Ja’x war upuko’b’ taka ti’ne ma’chi ixin ta nojk’in. Konda
k’a’pa, entonses alok’esna e tamal e sa’. Konda ukojkob’ amaxya’n, aka’yob’ taka
e purut ujtz’u’b’. Uputo’b’ e kwete e bomba tuno’r e aldeyob’. Taka e purut
kwete, konda a’kb’are, ak’otoy esto a las dose de la noche e’yryob’.
XX
Porke konda war uputob’ e ujtz’ub’, ja’x e ora xe’ war ak’ajpesyanob’.
Uk’ajtyob’ tuno’r lo ke uk’anyob’: ukuxtarob’, unarob’, ub’u’rob’, ute’rar ukafyob’.
Uk’ajtyob’ twa’ ma’chi ataki umen e k’in.
Uya’ryob’ e milagroso, “Tya’ war kayo’pa, kawire’t. Ajk’u no’n lo ke no’n
kak’ani twa’ ajk’are tuk’a kak’uxi tiko’tot. Manik ja’x sajb’esb’ir tiko’yt. Ajk’u
no’n utok’or ko’yt utok’or kaweroj. Ira awakta o’choy e mwak tiko’tot. Tuno’r
nawal ajmab’anb’an, ne’t ik’otori tu’jor. Yara tama e montanyob’ tya’ matuk’a e
pak’ab’ e konoj.”
XXI
Ja’x era e akb’ar yaja’, tama el kinse de enero, ti’ne war anojk’ini taka
uwa’rib’ uyotot, xe’ a’rob’na limosna. Konda ak’axi e k’in to’r e witzir, aka’y e
muxsa’. War amujxa esto a’kb’are. Konda k’otoy a las nwebe de la noche, aka’y
ab’ejrna e sa’ ta ramada. Entonses a las dose de la noche ak’a’pa e k’ajpesyaj.
Aka’y apujka e sa’ taka e jente lo ke’ turob’. Asakojpa otro diya, aka’y
awe’se’na tuno’r e jente. Ajk’unob’ e tamal. Konda ak’a’pa e k’uxtamal, aka’y
apukujk’i e jente a’xin ta uyototob’.
From John G. Fought. Chorti Maya Texts. 1972. Pages 462-470. University of Pennsylvania Press. Reprinted with permission.
Transcription/translation by Ch’orti’ Project, Robin Quizar
Fought 32 Preparations for the Limosna Ch’orti’
Fought 32 Preparations for the Limosna English Translation
Fought 32 Preparations for the Limosna Spanish Translation
32 Preparations for the Limosna
Konda ak’otoy e diya e nojk’in xe’ arob’na limosna, ta uchab’i’r umorojse ub’a e
winikob’ aka’y uchob’ e ramada. B’ajxan a’xinob’ usi’kb’o’b’ e te’ ta k’opot. Ti’n
utares uwoyi’r, ti’n utares uti’, ti’n utares kirij. Uk’echob’ water.
Konda ixto ayo’po’b’ taka e te’ awe’senob’. Konda k’a’pa’ uyob’, entonses aka’yob’
uyoryo’b’ e ch’en twa’ uwab’wo’b’ e oy. Konda ak’a’pa uwab’wob’ uwoyi’r, uk’atb’wob’
uti’, uch’ab’wob’ ukula’tir. Entonses uwab’wo’b’ e chujp. Tama e chujp uk’atb’wob’
inte’ te’ ta ujor twa’ uk’atrib’ e kalson tyob’ twa’ water ub’ajrib’ e kirij.
Konda k’a’pa ub’aryob’ e kirij, uxich’yob’ uyopor e kene’ ta ujor. Unat’yob’ taka ete’
twa’ ma’chi o’jresna umen e ik’ar.
Pero e ramada, uk’ajna’r turu upwestir. Ja’x era xe’ uk’ampes ani e onya’n ajyum tama
uwa’rib’ e otot yaja’. Ja’x era e krus xe’ pak’b’ir umener. E krus yaja’ ach’i’ aketpa
noxi’ te’. I tya’ war e te’ yaja’ inte’to nojk’in ache’ na, ya a’jcha e ramada, porke
uk’ajna’r ketb’ir e pwesto yaja’ twa’ ataka (?) uturi’b’ e sa’ ta e limosna.
Poreso, achamay e tata’b’ir xe’ uk’ajyes e limosna, aketpa e unenb’ir. I ja’x taka, e
pwesto yaja’, asutpa uk’ampes. I achamay unenb’ir, e sitz’b’irob’ ja’x taka asutpa
uk’ampesob’. Porke che ke’ e pwesto yaja’ b’an kocha inte’ mesa xe’ twa’ kawe’nib’ir.
Che ke’ ya t’ab’esb’ir upalangana unawalir e rum. Che ke konda war aturub’ana tuno’r sa’,
ak’ach, chumpi’ ujtz’ub’, che’nob’ ke koma ke’ to’r e mesa yaja’ war uturub’ob’ tuno’r .
I a’chpa unawalir e rum uch’ami tuno’r lo ke’ war aturub’ana tu’t.
Konda o’sta e ramada yaja’, inte’ diya intake makar wa’r. Otro diya tya’ twa’
akb’are e nojk’in, k’a’patix uchob’ e uya’r aka’yob’ taka e adornasyon. Uchob’ adorner
e aro i e krus i e cha’te’ kandela nukta’. Ja’xto ache’na tuno’r e diya.
I konda ixto ak’axi e k’in to’r e witzir, akimb’una e si’ ta k’ajk twa’ uyari
uyak’rer. Uk’ajna’r usajkob’ e te’ uyob’yob’ xe’ twa’ k’ampesna u’t uk’ajkir taka e
ujtz’ub’. Asik’b’ana e murak, e chakajr, e ch’oror, porke’ (e) te’ yaja’ galan aje’ray
u’t, i ma’chi atajpu’t taka e ujtz’u’b’.
Esto ke ak’otoy e ora, aka’y ab’ejrna e sa’, atzojpa uyok e chumpi’ i e ak’ach,
ach’ab’na tya’ tzoror e kandela yaja’ i e krus ta uyuxin e barko’b’ yaja’, akotwan e
ajk’ajpesyaj. I uxte’ e winikob’ aturwanob’ makwi’r e ramada twa’ atakarsanob’ alok’oy
uch’amyob’ u’t e k’ajk tya’ turu t’orb’ir.
I konda ixto axujra unuk’ e chumpi’, ja’x uxuryob’ unuk’, utzopyob’ uyok uwich’
twa’ ma’chi atikruma e chumpyob’ yaja’. I e ajk’ajpesyaj, konde war ach’ich’en e
chumpi’, e ch’ich’ yaja’ ak’axi tama e ch’en, e ajk’ajpesyaj turu war ak’ajpesyan
taka unawalir e rum.
Konda ak’a’pa e xuru nuk’ chumpi’, entonses alok’wob’ tama unye’b’i’rob’ taka e sa’
i u’t e k’ajk. Ti’n uk’eche u’t e k’ajk, ti’n ulat’i e sa’, ti’n uk’eche e ujtz’ub’. Tarixto
uxte’ e winikob’ yaja’ aturwanob’ ajtakarsaj twa’ e ajk’ajpesyaj xe’ pejkb’ir.
Konda ak’a’pa’ ayajra e sa’ tama e ch’en yaja’, i e uch’ich’er e chumpi’,
uch’e’nar e ujtz’u’b’, konda ixto k’a’pi’x tuno’r, upakb’wob’ ingojr noxi’ tun tamar twa’
ma’chi ulajch’i e tz’i’ lo ke’ ayan tama e ch’en.
E ch’en yaja’ ya maker esto ak’otoy anyo. Koche twa’ ak’axi e nojk’in otronyajr
Asutpa upasyob’. I mamajchi erer upijchi e pwesto yaja’, porke che ke at’e’nsan I
poreso jay kana’ta ke’ uturib’ sa’, me’rer kayojko. Porke che ke at’e’nsan, usuti e
ch’i’ch’na’k’ir i e sampa’r.
E diya twa’ akb’are e nojk’in ayan me’yra ti’ne war atakarsanob’. Uchob’ tuno’r
lo ke twa’ ak’ampa tama e nojk’in.
Ti’n war upak’i e ujtz’u’b’, ti’n war axurlawi, ti’n war utz’otyo’b’ e yawal, i e
ixiktak war atikrumo’b’ taka e cheyajsa’. Me’yra trabajo two’b’ tama e diya yaja’.
Konda k’otesna e law, aka’y ab’a’nlawyob’ . War ab’astamalyob’ esto ak’otoy a las
dos de la manyana. Matuk’a wayner two’b’.
Ayan inte’ ilama xe’ a’rob’na kapitana ke’ ja’x akanseyan tama tuno’r lo ke
ache’npa. Ja’x uche mandar tama tuno’r e ixiktak xe o’ych’umwob’. Ja’xtix k’a’r
umener tuk’a’tuk’a’ twa’ che’npa, ke tuk’a ora alok’oy e sa’. I ja’x upuk’i e chocolate
uyari tama e sa’. I e utzutzer e chumpi’ ub’asi tama e law twa’ uche mandar amajka
maku’ rum tya’ turu upwestir e ch’i’ch, tama e mesa tya’ turub’ana e sa’ i tya’ xujra
unuk’ e chumpyob’. Ma’chi uyakta achokpa e tzutz yaja’. Tuno’r ub’asi. I poreso
uk’ajna’r apejkna twa’ taka uwira tuk’a’tuk’a’ twa’ ache’npa.
I b’an e winikob’, ayan inte’ aturub’ana umen e ajyumnojk’in twa’ uwira
tuk’a’tuk’a’ twa’ ache’npa. Ti’n usakre a’xin ta xurlaw, ti’n usakre a’xin ta tz’otyawal,
ti’n uche mandar uche adorner, i ti’n uyajnes a’xin ta taresyaj oyokkene’. Porke
uk’ajna’r turub’ab’ir twa’ uya’re ache’na tuno’r lo ke’ uk’ani tama e nojk’in yaja’.
From John G. Fought. Chorti Maya Texts. 1972. Pages 471-481. University of Pennsylvania Press. Reprinted with permission.
Transcription/translation by Ch’orti’ Project, Robin Quizar
Fought 33 Offering to the Earth Spirit Ch’orti’
Fought 33 Offering to the Earth Spirit English Translation
Fought 33 Offering to the Earth Spirit Spanish Translation
33 Offering to the Earth Spirit
Ayan inte’ nojk’in ache’na tama e lugar tya’ ture’n, i maja’x ajrer taka tama e lugar tya’
ne’n inture’n, tuno’r e alde’yob’ uchob’ e nojk’in yaja’.
Tama el kinse de enero, tya’ war ayo’pa e jente ta nojk’in Iskipula, ti’ ne una’ta uche
limosnar uwa’rib’ uyotot tya’ turu tamar era e ajetarde yaja’ tya’ war ayo’pa ta nojk’in.
Aka’y amujxa e sa’, ab’ut’k’a e syan ixiktak twa’ uchob’ e sa’, e winikob’ twa’ apatnob’
tama e nojk’in yaja’. Konda ukojkob’ ak’axi e k’in to’r e witzir, koche a las kwatro o a
las sinko, aka’y e muxsa’, war amujxa esto ak’otoy a las syete o a las ocho.
Konda ixto turi’x e sa’ a’b’i’x pujk’a, aka’y ab’ejrna a’xin ta ramada, tya’ wa’r e ramada.
Ayan ti’ne’ uturub’a esto sinkwenta barko, ti’n treynta, ti’n beynte sinko, ti’n kwarenta,
pero b’an uturub’ob’. Konda aka’y ab’ejrna e sa’ yaja’ awa’b’na tama u’t e krus tya’ war e
ramada atzojra a’xin. Konda k’a’pa awa’b’na e nukta barko xe’ e chi’chi’ sa’, ayajra e pan
tu’jor i e chokolate xe kawa’re kakaw. I entonses water cha’te’ yarob’ b’ik’it ruch, e b’an
taka, maja’x taka cha’b’ nyen taka pan. E cha’te’ ruch yaja’ che ke ja’x twa’ e anjelob’.
Porke che ke’ e anjelob’ ma’chi uyuch’yob’ me’yra. I awa’b’na inte’ noxi’ barko xe’ utajwi
me’yra e sa’, i e barko yaja’ konda ixto turi’x tuno’r tama e ramada.
K’a’pi’x wa’b’na e sa’ i kacharix uyok e ajtzo’ i utu’ e chumpi’, e ak’ach i
turi’x tuno’r, entonses aka’y, ti’ne’ waru’ e ti’ne’ pejkb’ir twa’ uk’a’ uk’a unumse yaje’
e limosna yaja’ aka’y ak’ajpesyan. War ak’ajpesyan ejsto ak’otoy a las dose de la noche.
Porke’ eyxna aturwan ak’ajpesyan porke’ e ajk’ajpesyaj yaja’ uk’ajna’r apejkna umen e
ajyumnojk’in. Pero ti’ne ja’xach una’ta kocha twa’ ak’ajpesyan ma’chi upejka otronte’.
Pero jay ajyumnojk’in ma’chi una’ta kocha twa’ ak’ajpesyan, upejka otronte’ ti’n
una’ta. I e ajk’ajpesyaj yaja’, konda war ak’ajpesyan turu, uya’re xe che’no’b’ ke’ e
unawalir e rum.
Che koche’ra: “Nwestra madre santisima, tya’ aktab’iret umen e kawinkirar dyos,
xe’ b’ixir turu tu’tk’in, i ne’t uyakte’t, i no’n turo’n war kalajtz’we’t. War kache
tuk’i’kxix takaret, ke’ no’n awiro’n mab’anb’an. Mab’anb’anon, tuk’i’kxix, awira kache.
Pero ira k’a’pa’ apasensya. Awiro’n, chojb’eson, ira awiro’n suturjut. Turu b’an
achojb’esyaj tamaron i kone’r no’n e pak’ab’ e konojon warto kak’ajb’we’t taka
kawarak’ tya’ war kat’oxi. I no’n kak’ani ke’ ne’t twa’ achojb’eson; ira (a)wakta ak’axi
e mwak tama kamaxtak i tamaron, tama tuno’r kawarak’ lo ke no’n katurub’a. Tara
katares kawarak’, kaja’x atwa’nib’ir, i tamar katojti’yeset. Iranon pasarjut i ajk’unon
tuk’a kak’uxi pasark’ab’.
E winik yaja’ aturwan ak’ajpesyan. Me’yra uk’ajpesyaj. Uk’ajti twa’ ma’chi o’choy
e mwak, uk’ajti twa’ ma’chi achamay e ak’ach, uk’ajti twa’ ma’chi achamay e maxtak,
twa’ ma’chi ak’axi inte’ mwak tama e otot, porke’ che ke’ poreso atwa’na taka e
ujtz’ub’, e chumpi’, e ak’ach. Che ke ja’x utwa’nib’ir twa’ ma’chi uyakta o’choy e
mwak ak’axi tama e otot.
Konda ixto ak’a’pa ak’ajpesyan, entonses aka’y alok’wob’ tu’nye’ b’i’rob’ taka u’t e
k’ajk i e resensaryo. War upu’tz’o’b’ u’t e b’i’r a’xinob’ uk’echob’ inte’nte’ ruch sa’,
uyaryob’ tama unye’b’i’r, i uk’echob’ ko’r u’t k’ajk taka e ujtz’ub’ twa’ uyaryob’ tama
e ch’en tya’ uyoryob’ umenerob’. Porke’ e ch’en yaja’ ayojra kocha’tix anamtz’a e k’in.
Aka’y axana ayojra e ch’en tama unye’b’i’rob’. Inte’ ayojra twa’ atujka e sa’ tamar,
inte’ ayojra twa’ aturb’ana u’t e k’ajk tamar tya’ ta apuruy e ujtz’ub’.
I che ke’ yaje’ yarob’ e ch’en yaja’, xe’ atujka e sa’ tar i tya’ turb’an u’t e
k’ajk taka e ujtz’ub’, che ke ja’x kocha inte’ makte’, twa’ ma’chi anumuy e winkir e
mwak o’ tuk’a’xix nawalir lo ke’ k’ani o’choy tama e otot, pero che ke ja’x e sa’
yaja’ i e ujtz’ub’ ja’x komo, ja’x uturub’o’b’ kocha inte’ makte’ twa’ ma tuk’a
anumuy tamar. I los kwatro uyeski’nir unye’b’i’rob’ yaja’ axana uyaryob’ e sa’ tamar i
e ujtz’ub’ taka u’t e k’ajk. Che ke’ kocha inte’ makte’ war umaki u’t uyototob’ tamar
ta’ ma’chi o’choy e mwak. I konda.
Pero yaje’ xe’ mas e pwesto xe’ mas me’yra uk’ampi’b’ir ja’x e tya’ wa’r e
ramada , porke’ ya wa’r inte’ krus xe’ pak’b’ir uk’ajna’r umenerob’. I tama usuy e
krus yaja’ ya’ atujka e sa’, ya’ axujra unuk’ e ak’ach, i ajtzo’, I utu’ e chumpi’. Ya
atujka inte’rti’ barko e sa’ xe che’nob’ saksa’. I e cha’te’ b’ik’it ruch xe’ che’nob’ ke
twa’ e anjelob’ ya’ utukyob’ tama usuy e krus yaja’. I konda ixto ak’a’pa tuno’r,
entonses aka’y upukyob’ e sa’ lo ke’ wa’r umenerob’, xe’ e sa’ cheb’ir taka e chab’ i
e pan tu’jor, aka’y upukyob’ taka e jente.
Konda k’a’pa e pukmayaj yaja’ taka e sa’ e jente ayan ti’n a’xin ta uyotot i
ayan ti’ne aketpa. Aturwan porke’ ma’chi awayenob’, porke’ e winik xe’ pejkb’ir war
unumse o’ xe’ war ak’ajpesyan taka e rum, ma’chi awayan, porke uk’ajna’r pejkb’ir ke
ja’x war unumse e nojk’in yaja’. Tuno’r e ujtz’u’b’ lo ke’ ayan uk’ani twa’ k’a’pa
uputa ejsto a’nch’akna u’t e rum. I jay me’yra e ujtz’u’b’, war uputa ak’otoy esto a
las syete e otro diya.
Entonses e chumpi’ xe’ war achamesna yaja’, e ak’ach, konda ixto ak’a’pa a’che’na
e k’ajpesyaj, entonses ak’ejcha tuno’r e ajtzo’ lo ke’ chamesnob’ yaja’, ak’ejcha a’xin
tya’ war ache’na e kosina, tya’ b’ut’ur ixiktak twa’ uyusto’b’. I aka’y ugoryob’ uchob’
e tamal. I e tamal yaja’, konda che a’nch’akna u’t e rum, wix atak’a e tamal,
entonses aka’y apujka taka e jente xe’ sakojpo’b’ yaja’ ta nojk’in, aka’y ajk’una
uk’uxob’.
I konda ixto ak’a’pa tuno’r e pukmayaj yaja’, entonses alok’oy e winik xe’ war
ak’ajpesyan, alok’oy a’xin ta uyotot. A’jk’una ingojr b’ujr usa’ twa’ uk’eche a’xin ta
uyotot, i ajk’una inkojt ’orti’ e ak’ach uk’eche a’xin i ajk’una e tamal twa’ uk’eche
a’xin ta uyotot. Porke che ke’ kocha uk’ajna’r pejkb’ir i ajk’una me’yra tuno’r lo ke’
war aturb’ana yaja’. Ja’xto era, tama e lugarob’ ti’ne una’ta anojk’ini tama uwa’rib’
uyotot.
From John G. Fought. Chorti Maya Texts. 1972. Pages 482-486. University of Pennsylvania Press. Reprinted with permission.
Transcription/translation by Ch’orti’ Project, Robin Quizar
Fought 34 Birth of the Sun Ch’orti’
Fought 34 Birth of the Sun English Translation
Fought 34 Birth of the Sun Spanish Translation
34 Birth of the Sun
Otronte’ nojk’in ache’na tama e dose de marso. Che ke’ tama e diya yaja’, e
ukuxna’r e k’in xe’ ujanch’akneson to’r e rum. Che ke e k’in yaja’ maja’x inte’ra
uk’ab’a’ Xe’r e mas na’tanb’ir umen e jente turu tama Jesu Kristo. Che ke konda war
a’nch’akna uk’ab’a’ Ninyo Redentor de Mundo. I inte’ k’ab’a’ Ninyo de Pestejo, i inte’
k’ab’a’ San Gregoryo Ajtz’ab’tesyaj, i inte’ k’ab’a’ San Antonyo de Justisya, i inte’
Ninyo de Kustodyo, i inte’ Ninyo de Rejujyo, i inte’ Ninyo San Paskwal, i inte’
Ninyo de Sokorro, i inte’ Ninyo Kreador. Che’nob’ ke’ a kada ora intyach’ix uk’ab’a’.
E luna turu uk’ab’a’ umenerob’ tama Reyna Santa Mariya. I inte’ Reyna Piyedad, i
inte’ Reyna Karidad, i inte’ e Reyna de Sokorro, Reyna de Justisya, Reyna de
Kustodyo. Porke che ke’ e luna ixka’rb’ir twa’ e San Gregoryo.
Che’nob’ ke konda kachamay, no’n e winikon, che’nob’ ke’ konda kak’otoy tya’
turu e dyos, che ke’ ja’x e Reyna a’tz’o tamaron, no’n e winikon. I e ixiktak
a’jtz’o’b’ umen e Jesu Kristo. Che’nob’ ke konda ak’a’pa a’jtz’a, ayajra ta k’ajk xe
a’rob’na Purgatoryo esto ke atz’akta anyo kocha e chamen.
Konda k’a’pi’x utoyi tuno’r umab’anb’anir, entonses ak’otoy e anjelob’ ach’ujya’
lok’oy ta uya’m e k’ajk twa’ aturwan taka e dyos. Porke che ke’ e k’ajk yaja’
turb’ab’ir umen e dyos, ke’ ja’x uputa i upoki tuno’r mab’anb’anir lo ke’ ayan
tamaron. Che ke’ aktab’ir umene dyos, ke’ ja’x e lugar tya’ atwa’npa tuno’r
mab’anb’anir xe’ ache’npa ani to’r e rum. Poreso e jente ak’ajpa ak’ajpa ak’ajpesyanob’
tu’t. Che ke’ twa’ ma’chi a’jtz’o’b’ me’yra konda achamo’b’.
Tarix e tyempo, tye’ne winikob’ix ejk’ar ejk’ar ak’ajpesyanob’. Najt k’ani a’nch’akna
a’chpa taka tu’t uch’aktyo’b’ a’xin akotwanob’ ta upat otot. Utz’ajb’es ukande’lob’ aka’y
ak’ajb’esyanob’ tu’t. Porke’ che’nob’ ani ke ja’x e yumarb’ir tama tuno’r lo ke’ ayan.
B’anto esto’ kone’r.
Poreso tama el dose de marso me’yra ti’ne uche e nojk’in yaja’. Uputa e kwete,
uturb’o’b’ e kandela, e ujtz’u’b’, e sa’, uxuryo’b’ unuk’ e chumpi’.
Xe’ kayto u’mb’i ukontajob’, lo ke’ uk’ajtyob’ ani i tuno’r lo ke’ inwira uchob’,
konda war ak’ajb’esyanob’, ja’x e k’ab’o’b’ ira, kochyach ma’chix turob’: Jwelis
Gonsales, e Damasyo Lopes, e Krus Suchete, e Santyago de Rosa, Nakleto Ramires,
Pedro Morales, Felisyana Suchete, Narsiso Albares.
From John G. Fought. Chorti Maya Texts. 1972. Pages 487-490. University of Pennsylvania Press. Reprinted with permission.
Transcription/translation by Ch’orti’ Project, Robin Quizar
Fought 35 Prayers to the Sun Ch’orti’
Fought 35 Prayers to the Sun English Translation
Fought 35 Prayers to the Sun Spanish Translation
35 Prayers to the Sun
E k’ajb’esyaj xe ache’na taka e k’in, ache’na a las sinko de la manyana. Ja’x e ora xe’
erer uk’ajtyob’ takar lo ke’ k’ani uk’ajtyob’.
Uya’ryob’, “Katata’ dyoset. Ne’t kayumaret tu’t k’in. Ajk’in ajk’in, itz’a’b’tesyan
tiko’r. Mejk’ar katoyi achojb’esyaj lo ke’ ache takaron. Tuno’r e ajk’in; ma kocha
twa’ katoye’t.”
Pero kana’ta ke’ uchu’ ya ob’ok’na’rte’ xe’ chojb’esb’ir amen to’r e rum, no’n e b’ak’ab’
e konojon kache tuminb’ir twa’ kache ofreser to’yt, kocha inte’ twa’nib’ir ta’b’a. Porke’
ne’t era achojb’es to’r e rum. I kawarak’ tya’ war awajk’o’n to’r e rum. Kone’r ira tya’
turo’n, katz’intz’a tama kawalma. Taka uk’unir kaweroj, turo’n kapete kab’a to’yt.
Iranon kone’r pasarjut, ch’ama pasark’ab’ lo ke’ turu kamener ta utajn e nwestra madre
santisima. Iranon tya’ war kak’eche kak’ab’ to’yt. Kone’r pasark’ab’ k’eche ak’ab’
tiko’r taka tuno’r ayajtzaj.
Ira awakto’n kak’axi ta uk’ab’ e malombre, i ta uk’ab’ tuno’r ajnawal mab’anb’an. Jay
ayan tya’ turu kapya’rob’, uyujta uxeror musi’k’ob’ tiko’r. Pero ne’t tawaret twa’
akorpeson tama tuno’r xeror musi’k tya’ watar tiko’r. Ira awakta ak’ek’o tya’ turo’n
makwi’r ko’tot taka yarob’ kamaxtak i tama kawarak’ tya’ war kat’oxi. Tuno’r mwak tya’
water tiko’r, ujtanchik ta uch’u’r montanya, tya’ matuk’a e b’ak’ab’ e konoj.
No’n ma tawaron tya’ asote e kastigo. Ajk’uno’n utok’or ko’yt, tok’or kaweroj, i
uk’ek’onib’ ko’k, uk’ek’onib’ kak’ab’, tya’ war aku’myan e’iximyan e b’ak’ab’ e konoj.
Ira ak’a’pa apasensya takaron. Ch’ujk’unon ejk’ar ejk’ar taka tuno’r ak’unersyaj.
Konda war apuruy e ujtz’u’b’ i e kandela, uch’ujk’wob’ jay war at’ab’ay ub’utz’a’r
tichan i uwarar e k’ajk tama e kandela. I jay e kandela war o’yk’i o’ war aju’cha
me’yra, che’nob’ ke’ ma’chi war o’b’na tuk’a war uk’ajtyob’, o ke’ ayan chi k’ani
achamay tama e otot.
Entonses usik’b’ob’ inte’ ajk’in twa’ uk’ini uwira tuk’a k’ani anumuy tama e otot.
Jay ma, a’xob’ twa’ ti’n ayan unaype twa’ uche adebinar lo ke’ a’xi anumuy tama
e otot. Jay chekta k’ani achamay, entonses aka’y taka e purut kandela ejk’ar ejk’ar.
From John G. Fought. Chorti Maya Texts. 1972. Pages 491-499. University of Pennsylvania Press. Reprinted with permission.
Transcription/translation by Ch’orti’ Project, Robin Quizar
Fought 36 Holy Week in Esquipulas Ch’orti’
Fought 36 Holy Week in Esquipulas English Translation
Fought 36 Holy Week in Esquipulas Spanish Translation
36 Holy Week ― Semana Santa
Inte’ nojk’in anumuy tame e abril xe’ arob’na Semana Santa. Me’yra jente a’xin otronyajr
ta nojk’in Eskipula. Ti’ne ma’chi’ ixin tama enero ja’xto a’xin tama e abril. Alok’oy ta
uyotot tama e diya martes ak’otoyob’ myerkoles twa’ ya’ turo’b’.
Juebes a las ocho ak’ejcha amajka e Nasareno tama inte’ otot najtir tama uti’ e chinam. E
otot yaja’ tuni tama karsel. Ya umakyo’b’ uwab’o’b’.
Ja’x era e ora yaja’ tya’ umakyo’b’ e Nasareno, che ke’ amaktz’a e Glorya. Ya makar wa’r
a’xi tuno’r e tarde esto otro diya. Tama e diya byernes ulok’syob’ uxantajresob’ tama
tuno’r e ka’yob’ ta e chinam.
Ak’ayna umen e pagre tya’ war axantajresna ta kaye. A’rob’na, “Burro! Kabayo!Orejon!”
porke’ che ke ja’x uchoni utata’. I tu’pat water uxte’ maxtak. War uxek’yo’b’ taka e jarar
xe’ uk’echob’, tz’apar e klabo umenerob’ tama u’jor e jarar. War axanob’ i war uxek’yo’b’
ub’aker upat e Nasareno.
I tya’ ak’oto’b’ tya’ twa’ uwab’wo’b’ e’iri, water inte’ winik taka inte’ esponja
tauk’ab’. Ub’uri tama yanyelina (?) uch’ub’a ta uyej e Nasareno ejsto ke’ b’an uk’echob’
ak’otoy tama e otot xe’ che’nob’ karsel. I jit’ir unak’ umenerob’ tama e laso i taka
inte’ krus to’r ukejreb’.
I tarer e diya yaja’ ak’ejcha e Jesus Nasareno, xe’ ja’x e ora, a las syete, konda Amajka
e Glorya. Tama e diya yaja’ mamajchi’ erer apatna, nyen twa’ ati, nyen ta umori usi’.
Che’nob’ ke utakryob’ e ma’lo’b’ achamsan.
Poreso ti’ne k’anto a’ti i k’anto umori usi’, a’xin akb’arto umori usi’. Ererto a’ti.
Konda uyub’yo’b’ a’jkesna e kampana ta e chinam, che’nob’ ke’ warix amajka e Glorya.
E ora yaja’ mamajchi’ erer apatna, nyen erer a’ti, porke’ che’nob’ ke jay a’tyob’,
amaktz’a uchikinob’, porke’ maker e Glorya. Ukojko’b’ esto otro diya, tama e diya
sabado.
Ak’otoy e diya byernes. Tama e diya byernes ach’u’b’na e santo entyerro, xe’
che’nob’ San Manwel de Mesiyas.
Konda ak’otoy a las ocho, ulok’syob’ uxantajresob’ ta kaye. Uk’eche uch’ub’o’b’ to’r
inte’ santar. Ukojkob’ ak’otoy a las kwatro. Uyemsyob’ tu’t e krus ub’ityob’ a’xin
uwab’ob’ ta iglesya.
A las tres de la tarde alok’oy cha’te’ birjen i e apostolob’. Ab’ijta a’xob’ ta
parrokya tya’ ch’a’r e San Manwel. I ixto yaja’ santarob’ a’xi e tarde. A las sinko de
la tarde alok’esna otronyajr e San Manwel, i e birjenob’ e apostolob’. Inte’ra
alok’wob’ ab’ijta axinob’ uk’unir uk’unir.
War uchob’ resar tu’r a kada otot taka e adornado uti’ e pwerta taka uyopor e
tajte’. I wa’r e mesa umenerob’. I ak’otoy awa’b’na e dyosob’ yaja’ xe’ war ab’ijta
a’xob’. Ak’otoy esto a las dose de la noche o’seno’b’ makwi’r e santwaryo.
Konda war o’sena tama e iglesya, umorojse ub’a e jente. Uchob’ resar. Ayan inte’
Kostumbre una’to’b’. Ayan ti’ne utares e nar xe’ ch’i’ch’ u’t twa’ ulukb’a ta uk’ab’ e
krus tya’ ch’u’r e San Manwel. Ti’n utares uch’um usik’b’a xe’ xoyoyoj unuk’.
Uch’ub’a ta uyejtz’er tya’ kachar ch’u’r. Ti’n utares ku’m ulub’a tu’t, porke’ che ke
ja’x yumarb’ir tama tuno’r lo ke’ ayan.
Poreso e jente, konda war ach’amwob’, ukete unarob’ ti’ne galanik saksak u’t, ti’
ne yaxnar, ti’ne chaknar, porke che ke’ ja’x uch’ich’er e Jesu Kristu.
Porke’ che’nob’ ke’ tama uch’ich’er e Jesu Kristo, chekta tuno’r b’u’r, nar, ch’um,
sik’ab’, kene’. Porke’ che ke’ e dyablo utajwi ub’a tama inte’ diya taka e Jesu Kristo.
Uya’re e Jesu Kristo, “Kachi’k probar kab’a. Kawira chi mas imb’utz uch’ich’er.”
Che ke uxuri ub’a e dyablo. I tama uch’ich’er e dyablo ya lok’oy tuno’r animal
xe’ mab’anb’an: chan, manakuch, juj, ub’i’, ajpat. I ja’xto uch’ich’er e Kristo ya lok’oy
e jinaj, b’u’r, sik’ab’, ch’um.
Poreso e jente ak’ub’esyanob’ esto kone’r. Porke’ b’an ani ak’ub’esyan e onya’n
jente tarix e tyempo. Pero inte’to nojk’in uchob’ insolo taka ujtz’u’b’, kandela, sa’.
Tama e nojk’inob’ yaja’, tya’ war ayo’pa e jente Eskipula kora kora amorokna axano’b’
uchob’ resar tama e ototob’. I kora kora aji’k’na e witzirob’ umen e syan kwete e
bomba tya’ war awitk’esna tama e alde’yob’.
Ja’xob’, txe’nob’ ke’ promesa uchob’ taka e Milagroso twa’ a’jk’unob’ tuk’ik’ tuk’ik’
xe’ uk’ajtyob’. Che ke’ twa’ a’jk’are u’t uyototob’. Poreso uturub’ob’ tuk’ik’ xix.
From John G. Fought. Chorti Maya Texts. 1972. Pages 500-505. University of Pennsylvania Press. Reprinted with permission.
Transcription/translation by Ch’orti’ Project, Robin Quizar
Fought 37 Exorcism of the Xiximai Ch’orti’
Fought 37 Exorcism of the Xiximai English Translation
Fought 37 Exorcism of the Xiximai Spanish Translation
37 Exorcism of the Xiximay – Ulok’esyajir e Xiximay
Ulok’esyajir e xiximay.
Ayan inte’ nojk’in ache’na tama e julyo. Pero che’ nob’ mukur nojk’in. Ma’chi
uk’anyob’ twa’ amorojk’i e jente, porke’ maja’x me’yra tuk’a aturb’ana: ajrer taka
inte’ barko sa’, i beynte sinko bamba ujtz’u’b’, cha’gojr ma’k’ sa’. Uch’ab’wob’ inkojt
noxi’ pa’, upotz’yo’b’ tama e sa’ uwab’wob’ tama u’t e cha’ tya’ ache’na e ju’ch.
Entonses aka’y ub’utz’o’b’ tuno’r u’t e cha’, uti’ e k’ajk, o’r e ch’ujb’enob’, e
b’ejtob’, e barko’b’, e b’ujrob’. Ub’utz’ob’ u’t e te’ tya’ war unarob’, tuno’r upat e
otot axana ub’utz’ob’. Umorojsyob’ tuno’r e maxtak, tuno’r lo ke’ turob’ tama e otot.
Konda ak’a’pa ab’utz’a’na tuno’r upat e otot, ub’utz’o’b’ tuno’r ukororte’ir unarob’.
Twa ixto alok’esna e xiximay makwi’r e otot, alok’oy e ixik pakaxpat pakaxpat. E
winik war ub’utz’a’ unuk’ uyok e ixik, kora kora uyujmu e resensaryo tama utye’b’i’r
tya’ war a’xin e ixik pakaxpat. Che’nob’ ke’ e ixik yaja’ komo ke ja’x e xiximay.
War alok’esna makwi’r e otot, war ak’ayna, ak’ejcha alok’oy.
Che twa’, “Donya Antesesarya! Rey Antesesaryo! Ninyo Antesesaryo! Ninya
Antesesarya! Kone’r tya’ war intoyo’x, choki’k aktanik nyo’tot tya’ turo’x. War
isajb’es tuk’a ink’uxi ta nyo’tot taka nimaxtak. No’x ma’chi’ ina’ta kob’a ko’yer war
intajwi tama nipatna’r. I no’x b’an yu’t era. Turo’x war isajb’es makwi’r nyo’tot. Imen
taka war ukachnak’i wi’nar nimaxtak tu’t nyo’tot. Pero kone’r inwajko’x itwa’nib’ir
ilok’er. Incho’x uyentar tama uk’ab’a’ e ajtichaner dyosob’.” War o’jron i war ub’utz’a’
u’t e b’i’r tya’ war a’xin e ixik.
Uya’re e xiximay, “Ja’x era atwa’nib’ir, alok’er, Donya Antesesarya, kone’r ixketpa
ta uk’ab’ e anjelob’, ta uk’ab’ob’ twa’ ixketpa Apunte Raya, i Apunte Senteyo. Tya’
turo’x, warix sajb’esyan tama e lugarob’. Pero e anjel San Gabryel, e anjel Santo
Tomas, e San Migel arkanjel, tya’ war kak’ajpes ik’ab’a’, tu’jor e ajpya’rob’ ira. Kone’r
tya’ war inturb’a ta ik’ab’, chenik uyentar, Apunte Raya, Apunte Senteyo, chik k’ek’ok
tama uch’u’r e nojmontanya, e yaxmontanya.
I ixto nik ak’ek’o tya’ galan ayaxmujri e lugar, i ixto ayan e’nchu’ren ya rum
e’nchu’ren ch’a’n. Kocha ixto xe’ a’jk’are, tuno’r ajk’ujxa’r, i ixto nik awi’ri, e donya
sesarya i e rey sesaryo. Tama uk’ab’a’ tuno’r e anjelob’, inwajnesox ixlok’oy tu’t
nyo’tot. Tya’ turu, tzajtix u’t tzajtix uyeroj, tya’ turo’x.
Warix sajb’esyan tama u’t uyotot i tama tuno’r e lugarob’ twam e pak’ab’ e konoj
to’r e rum, donya sesarya antasedor, don sesaryo antasedor, ninyo sesaryo, ninya
sesarya. Iranik ib’i’r tama e ixner k’in, tama e nojmontanya, e nojwitzirob’. I ixto
k’ek’we’nik tuno’r e tyempo, porke ma tawaron i ma kob’a kabalor twa’ kawe’syo’x,
porke no’x nawalb’ir ixamb’ar, ma cheker kocha ixjami twam pak’ab’ e konoj. Pero
katurb’o’x ta uk’ab’ e nawalb’ir dyosob’. E ojroner ira ja’x iwajnesnib’ir usujti’b’
ixamb’ar.”
Entonses e ixik asutpa ta upojpirar.
From John G. Fought. Chorti Maya Texts. 1972. Pages 506-509. University of Pennsylvania Press. Reprinted with permission.
Transcription/translation by Ch’orti’ Project, Robin Quizar
Fought 38 Corncrib Offering Ch’orti’
Fought 38 Corncrib Offering English Translation
Fought 38 Corncrib Offering Spanish Translation
38 Corncrib Offering
Ulimosnir ukororte’ir e nar.
E jente, konda war ape’tznaryob’, uchob’ akostumbrar uputo’b’ e ujtz’u’b’, uxuryob’
unuk’ e ak’ach, uwochob’ inte’ barko sa’ tya’ uchob’ ukororte’ir e nar. E limosna yaja’
ache’na konda twi’x e pe’tznar: e diya tya’ ache’na e limosna yaja’ otro diya tix e
pe’tznar.
Ta ujor uch’enar e sa’ e ch’ich’ ut’isyob’ u’t e te’ twa’ upetz’yob’ e nar tamar.
Konda aka’y, utzoru’b’o’b’ e nar tama u’t e te’, uch’ab’wob’ inte’ inte’ libra ujtz’u’b’
tama kwatrererti’ uyeski’nir ukororte’ir e nar. Che ke’ e ujtz’u’b’ yaja’ ja’x tu’b’ir twa’
ume’yn e nar, twa’ maja’x sajb’esb’ir taka ak’a’pa.
Konda upetz’yob’ix, t’ab’ay to’r unak’ e otot, asutpa uch’ab’wo’b’ inte’ inte’ masorka
ujtz’u’b’ tama kwatrererti’ uyeski’nir o’r e nar. I ujtz’u’b’ xe’ pak’b’ir kocha e tumin
apurutna twa’ t’ab’ay ub’utz’a’r ta u’t k’in. Ja’x kocha e twa’nib’ir twa’ e dyosob’
tichan i kocha e twa’nib’ir twa’ unawalir e rum.
Poreso uturub’ob’ e sa’ tama ukororte’yr e nar, twa’ ame’yni unawalir e ikb’en
yaja’. Porke che ke’ unawalir e rum uyet ojroner e dyosob’ tichan, twa’ ma’chi
o’choy e xiximay tama e otot.
E krus xe’ ak’ampesna, konda axujra unuk’ e chumpi’ o ak’ach, i e sa’ konda
ak’a’pa e pe’tznar, at’ab’esna’ wa’b’na to’r e nar tichan, xe’ pe’tzb’ir nar. Ya wa’r
esto ke ak’a’pa e nar yaja’. At’ab’esna uli’brir e ujtz’u’b’ yaja’ i e krus.
I at’ab’esb’ir esto ke’ ma ak’otoy e anyo xe’ twa’ uk’ampesob’ otronyajr. Porke’ e
ujtz’u’b’ yaja’, ja’x me’ynb’ir twa’ ume’yn e nar.
From John G. Fought. Chorti Maya Texts. 1972. Pages 510-514. University of Pennsylvania Press. Reprinted with permission.
Transcription/translation by Ch’orti’ Project, Robin Quizar
Fought 39 Celebration in the Cornfield Ch’orti’
Fought 39 Celebration in the Cornfield English Translation
Fought 39 Celebration in the Cornfield Spanish Translation
39 Celebration in the Cornfield
Pero ayan otronte’ nojk’in ache’na tama uyok e chorob’, xe’ e nojk’in ache’na tama
uyok e chorob’ ja’x e mes de agosto. Kwando war aturwan tu’no’r e narob’ warix
ak’ana, aka’y ache’na e nojk’inob’ yaja’. Che ke’ war atwa’na unawalir e rum.
I ti’ne una’ta uche e nojk’in yaja’ ta uyok uchor tama e agosto, konda uwira ke’
ak’ani’x unar, uche mandar ache’na e sa’. I uturb’a e ujtz’u’b’ upak’i kocha e tumin,
uk’eche a’xin ta uyok uchor. E chumpi’, ak’ach ukuche ak’otwob’ makwir e chor,
uxunyob’ e k’ajk twa’ e’mpa u’t e k’ajk. Aka’y e ak’ajpesyan, ti’ne twa’ ak’ajpesyan. I
e kandela turu umener. Uturb’a uk’ab’a’.
Che, “E nuestra madre santisima, kone’r tya’ war kayo’pa katoj ti’yeset i war
kak’ajb’we’t, taka kawarak’ i taka uchu’ e te’, tya’ chojb’esb’ir umen e kayumar dyos
ke aktab’ir tamar twa’ katoye’t, i tara war katares, kone’r ch’ama pasar k’ab’, ira
awira sutur jut. I kocha ne’t war awajk’wo’n tuk’a kak’uxi, i tara war kayo’pa
katurb’a to’yt lo ke no’n kak’ampes makwi’r ko’tot.”
Konda ixto k’a’pi’x e k’ajpesyaj yaja’, entonses aka’y upukyob’ e sa’ lo ke’ (e)
turu umenerob’, pero asta’ k’a’pa uxuryob’ unuk’ e chumpi’. Porke’ uyoryob’ uxte’ e
ch’en, inte’ twa’ uyori’ uyaryob’ e sa’ tamar, i inte’ twa’ uyaryob’ uch’ich’er e chumpi’
i ak’ach, i inte’ twa’ uturub’ob’ u’t e k’ajk tamar. I inte’ b’ejt uwab’wob’ twa’
uyaryob’ e ujtz’u’b’, por libra o jay banbab’ir, yaya tu’tzub’o’b’ tamar. I ma’chi
watob’ ta uyototob’ ejsto ke ma ak’a’pa’ puruy tuno’r e ujtz’u’b’ yaja’ lo ke’ uk’echob’
a’xin.
Pero konda k’a’pi’x xujra unuk’ e chumpi’ ak’ach, i tujk’i’x e sa’ yaja’, entonses
lo ke aketpa ajk’una uyuch’i e jente xe’ ak’otoy uwirob’ e nojk’in. Porke’ kocha e
jente una’ti’x ke’ ayan e nojk’in, war alumesna ta uyok chor amorojk’yob’ uwirob’
k’anwi’ twa’ uwich’wob’ e sa’.
Kondixto ak’a’pa e pukmayaj yaja’ taka e sa’, entonses tye’ne k’ani a’xin ta
uyotot a’xin. Pero xe’ war ak’ajpesyan i e ajyum yokchor ma’chi watar ta uyotot
esto ke ma ak’a’pa’ puruy tuno’r e ujtz’u’b’. Entonses wa’k’ ukuchi ub’ujr otronyajr
utar, pero e chumpi’ e ak’ach ak’a’pa takix axuj tu’nuk’ ab’etna a’xin tama otot i twa’
o’stana i ache’na e tamal tamar.
Konda che ayo’pa e ajyum uyokchor ajk’ajpesyaj (t)urix aturwan e tamal twa’
uk’uxyob’. Porke’ che ke’ e nojk’in yaja’ utwa’nib’ir e rum lo ke’ war uyajk’u e nar.
I poreso ja’xob’ ma’chi erer apatnob’ b’an taka, uche ujinajob’, sino ke’ utoyob’ e rum
twa’ ma’chi axerwa’ exerori (?) e nar, twa’ ma’chi asatpa, i twa’ alok’oy me’yra
unarob’.
I poreso che ke’ utoyob’ e rum twa’ ajk’uno’b’ me’yra unarob’. Ja’xto era e
nojk’in xe’ ache’na.
From John G. Fought. Chorti Maya Texts. 1972. Pages 515-519. University of Pennsylvania Press. Reprinted with permission.
Transcription/translation by Ch’orti’ Project, Robin Quizar
Fought 40 Celebration of the Cane Press Ch’orti’
Fought 40 Celebration of the Cane Press English Translation
Fought 40 Celebration of the Cane Press Spanish Translation
40 Celebration of the Cane Press – Unojk’inar e Trapich
Unojk’inar e trapich ache’na konda k’anix ache’na e sumsik’ab’. E nojk’in yaja’ ache’na
taka inkojt ajtzo’, i cha’kojt ak’ach, inkojt utu’ e chumpi’, kochya’ch ache’na ta
uyokchor. B’an ixto taka e trapich. Aturub’ana e ujtz’u’b’ yeb’a e trapich. Ache’na
adorner cha’te’ krus tama e k’om, awa’b’na tama u’t e trapich; e sa’ awa’b’na ta rum, xe’
twa’ o’ch’na. Pero xe’ twa’ e anjelob’ awa’b’na tama u’t e trapich.
Konda ak’a’pa e k’ajpesyaj, e sa’ xe’ twa’ e anjelob’ o’jcha tama o’r e trapich, i xe’
twa’ ayajra ta ch’en, najtir upat e trapich ayojra e ch’en o’jcha e sa’ tamar. Ma’chi
ayajra ta uwarib’ e trapich porke’ apach’arna umen e jente tya’ a’wanob’ taka e ajnesyaj
wakax, konda war usutro’b’ e trapich.
Tarixto me’rer uwoch’ob’ yeb’a e trapich, nyen ja’x uch’ich’er e chumpi’, nyen
uch’ich’er e ak’ach. Najtir ayajra. I ja’xto xe’ twa’ e anjelob’ cha’te’ ruch
asijtzja’na tama tuno’r u’t e trapich i tama tuno’r lo ke’ ak’ampesna tama e sumsik’ab’.
Ub’utz’o’b’ taka e ujtz’u’b’. E pak’b’ir ujtz’u’b’ uputo’b’ yeb’a e trapich.
Ub’utz’o’b’ tuno’r o’r e orno, e b’ejtob’, uwajrnib’ e chab’, i tuno’r e yorb’ir tyo’b’
xe’ umo’ldir e chab’.
E nojk’in yaja’ ache’na twa’ ab’oro e chab’ i twa’ ma tuk’a’ unumse ub’o’b’
taka e trapich. Che ke’ twa’ ma’chi o’choy e malombre ta ujamob’, i twa’ ma’chi
apuruy e chab’. E ujtz’u’b’ ja’x utwa’nib’ir e anjelob’ i tuno’r ajtichaner dyosob’
kocha e anjelob’, i twa’ unawalir e rum.
Poreso axujra unuk’ e chumpi’ i e ak’ach, porke’ ja’xob’ che’nob’ e katu’
mundo uyet ojroner e dyosob’ tichan. I ja’x ak’ajtmayan tamaron taka e ajtichaner
dyosob’ tama tuno’r lo ke’ k’ani kanumse kab’a, xe’ no’n o’r urumir pak’ab’on.
Pero ja’x ak’ek’ojsyan tamaron, ma’chi uyakta tuk’ik’xix nawalir ajmab’anb’an
tamaron.
I poreso tuno’r e jente anojk’ini taka unawalir e rum, tuno’r ti’ne ayan
ute’rar ukafe, ti’n ayan usik’ab’, ti’n ayan upojp, anojk’inyob’ makwi’r. Uk’echyob’
e chumpi’, uyak’ach, e ujtz’u’b’, i e sa’, twa’ uwochob’ makwi’r upojpob’. Porke’
ja’xob’, che’nob’ e chumpi’, e ak’ach, ja’x inte’ warab’ir kocha e twa’nib’ir twa’
unawalir e rum. Ke’ e ch’i’ch yaja’ twa’ e chumpyo’b’ e ak’ach, nawalb’ir
ja’xob’ unut’yob’, ke’ ja’x inte’ alimento twa’ unawalir e rum, i ke’ tamar
a’jk’uno’b’ ukose’chob’: nar b’u’r, ch’um, twa’ ak’a’wan ukajuyob’, i twa’ ach’i’
upojpob’, twa’ ma’chi axerori unarob’, i twa’ ma’chi awajrami ub’u’rob’, twa’
at’oxpa uyarak’ob’.
Poresto, tuno’r e jente uche akostumbrar uxuri unuk’ e chumpi’ i e ak’ach,
tama e rum, porke’ una’tob’ ke’ tamar water e chojb’esyaj tama e kose’chob’ lo
ke’ ub’akyob’. Porke’ che’nob’ ke’ unawalir e rum ja’x mek’er umener ume’yn
tuno’r pak’b’ajrya’r lo ke’ ayan.