- Ch’orti’ speaker: Isidro González
- Collected and originally prepared by John G. Fought, from “Chorti Maya Texts” (1972). Pages 259-267. University of Pennsylvania Press. Reprinted with permission.
- Transcription/translation here by Ch’orti’ Project, Robin Quizar
Fought 19 Belief in Diviners Ch’orti’
Fought 19 Belief in Diviners English Translation
Fought 19 Belief in Diviners Spanish Translation
19 Belief in Diviners – Ajk’inob’
E k’ub’esyaj tama e ajk’inob’.
E ajk’inob’ konda ayan chi amokran entonses ach’ajma ti’n una’ta ak’ini. Jay akb’ar
ak’axi inte’ ajmwak tama e otot takar era e akb’ar a’xin ach’ajma twa’ uk’ini uwira
tuk’a umen chukur e ajmwak yaja’. Konda k’otoy tya’ ch’a’r e ajmwak ub’ajyu umut
ta unuk’ uk’ab’ o’ u’t uchu’ jay ch’a’r umut.
Entonses uk’ajti e k’ujtz uk’oyi akay uk’ini. Usajka jay b’ojb’ir mwak o’ yer
ajk’axer mwak b’an taka jay maja’x achb’ir umen otronte’.
Konda war o’jron taka uta’ uyok che. Koche’ra sabyo sajurin sabedor tya’
chojb’esb’iret umen e dyos tama nich’ich’er tama uk’ab’a e kawinkirar dyos i tama
uk’ab’a e Reyna Maria santisima, e Reyna Santa Lusia, e Reyna Santa Teresa, Reyna
de Gwadalupe, Reyna de Kustodyo, Reyna de Pastora, Reyna de Rejujyo, tama uk’ab’a
e anjel San Gabryel, e San Migel arkanjel, e anjel Santo Tomas Beroniko, e anjel
San Kustodyo, e anjel San Rafayel, i tama uk’ab’a e apostol San Jwan Bawtista, e
San Markos ebanjelyo, e San Felipe apostol de kristo, tama uk’ab’a e patron Santyago
de Galisya de Spanya dwenyo de bataya konbensedor de injurya duenyo de
sajurin tya’ a’wakta chojb’esb’ir nawalb’ir tama nich’ich’er e pak’ab’ e konoj to’r e
rum tya’ war kak’ab’ajse ik’ab’a’ no’x ixawan kone’r apoderado abogado defensor sabyo
sabedor kone’r ixto awajk’o’n kana’ta xe’ e’ra’ch chektes kone’r tiko’yt e kastigo asote
tya’ ch’a’r a’si tu’jor e kryatura e menor tya’ war ache’na amenasar uyanjel
ku’nawalir.
Sabyo sabedor ajk’unon kana’tanik intakaka achpa e justisya ira. Talbes intake tari.
Talbes ajt’e’nsaj ik’arob’ talbes ik’arob’ to’r e witzirob’ jolchan ik’arob’ tik o’ jolchan
tokarob’ to’r e witzir.
Ipuruy ka. I e’raka ? achpa tara uti’ k’ajk justisya tik o’r ch’ujb’enob’ tik. Talbes
ja’x e santa byeja war at’e’nsan. Talbes utikawir u’t e santa byeja o’ utikawir u’t e
san antonyo. Talbes ja’x war atz’oji taka ulek’onir u’t uje’rayir u’t. O’ utujkib’ tano’b’
war at’e’nsan. Tya’ ka nik tari e justisya ira.
Sabyo sabedor ira amajreson. Tya’ uyakte’t ikayumar dyos ti kach’ich’er maja’x twa’
aymajresyan sino twa’ itzormayan i twa’ icheksuyan tama e’ra’ch
O’ me’sob’ ka war a’t’e’nsan. Talbes utujkib’sob’. Talbes ja’x e noj konben to
ryal e noj konben to mayor. Talbes unut’i’x ub’a taka ujolchanir e nwestra madre
santisima. Estumekato’b’ tik twa’ e katu’ mundo. Ombres. Estumekas rey. Estumekas
ombres kapitan rey kapitan. Talbes ja’x war atz’ojyob’ o’ tichan ka tari. Talbes uwararir
u’t e san gregoryo. Talbes yanijki tari e justisya i kastigo achpa tari tama e inyax
alaguna e insak alaguna tamar e inyax sangi yagwa e insak sangi yagwa. Unut’i ub’a
taka e inyax ala’una wijo e insak alaguna wijo taka e ombres batayon rey batayon e
anjel sereno rey sereno.
Tamar e inyax rwede e insak rwede ombres kulebrin rey kulebrin ombres tiboron
rey tiboron. Tamar e inyax pila e insak pila de agwa kocha ya’si don jwan de sereno
e donya jwana de serena umakchanir u’t ujolchanir u’t takar don jwan de remolino e
donya jwana de remolina. Ja’x war ayojksan jararyob’ taka ujolchanir u’t utikawir u’t
e san gregoryo de agwa.
Ajsutut ik’arob’ ajnawal ik’arob’ ajmoymoy te’yan ik’arob’ ombres remolino rey
remolino a’chpa water tama kwatrererti’ uye’skinir e mundo unojkomon ub’a taka e noj
alaguna yeb’ar e mundo.
Ti’n ka nik estado e mundo tari tamar. Talbes tamarera e primer estado o’ tama
e dos estado e mundo tari o’ tari ka tama e kinyento estado del mundo. Talbes
yanijki tari e justisya e kastigo justisya injyernalob’ injyernal ik’arob’ tik achpa tari
tama e kinyento estado del injyerno.
A’si water tama e noj alaguna yeb’ar e mundo tama e inyax alaguna e insak
alaguna kocha ya’ a’si tuno’r ajt’e’nsajob’ ombres remolino rey remolino ajpetejt ik’arob’
ajmoymoyte’yan ik’arob’ ajmayjut ik’arob’ ajlanb’at ik’arob’ ajsisb’at’a’ ik’arob’ ajje’ray
ik’arob’. Ja’xto era a’syob’ water tama e kinyento estado del injyerno atekpani water
tama uyoryi’r e mundo. Ja’xto ayojksan jararyob’ to’r e b’ak’ab’ e konoj.
Tama e mwak a’xob’. Jay ch’ich’na’k’ir o’ ch’ich’ni’r usajko’b’ tichan porke’
che’nob’ ke’ konda ach’a’n e rwede tu’t e k’in che’nob’ ke’ ja’x e san gregoryo de
agwa war a’ti i ke’ ja’x e diya xe’ k’ani ak’axi e jaja’r. Poreso ach’a’n tu’t e k’in.
Ja’x e irseyaj tama e jaja’r tama e k’axja’ k’in.
Che’nob’ ke’ ja’x e mar war at’ab’esna tichan. I e rwede yaja’ che’nob’ ke’ b’an
kocha e pila pero me’yra kocha inte’ alaguna. Che ke’ ja’x e ora yaja’ b’ut’ur war
a’si tuno’r animalob’ tuno’r nawal ajmab’anb’an. Che’nob’ ke’ ja’x ayojksanob’ tuno’r
nawal. Che ke’ usuti e k’ux jorir purer sisar k’ek’ewa’. Che ke’ ulek’onir e san
gregoryo at’e’nsan. Porke’ che’nob’ ke’ uwararir awarari tama tuno’r o’r e rum. Ja’x
at’e’nsan tama tuno’r e lugarob’.
- Ch’orti’ speaker: Isidro González
- Collected and originally prepared by John G. Fought, from “Chorti Maya Texts” (1972). Pages 268-275. University of Pennsylvania Press. Reprinted with permission.
- Transcription/translation here by Ch’orti’ Project, Robin Quizar
Fought 20 Curing Ch’orti’
Fought 20 Curing English Translation
Fought 20 Curing Spanish Translation
20 Curing – Niroj
Konda war anirwob’ e ajniromob’ uk’ab’ajsyob’ tuk’ab’a’ tuk’ab’a’ tuno’r lo ke’
utajwi tama uk’inob’.
Che’nob’ koche’ra. Ajtichaner justixyox tya’ war ixasi wato’x tama e inyax rwede
e insak rwede twa’ e san gregoryo dyagwa taka umakchanir yu’t umakchanir iweroj
utikawir yu’t utikawir iweroj ulek’onir yu’t ulek’onir ixamb’ar.
Tya’ inojkomoni ib’a ixasi wato’x tama e inyax pila e insak pila ya’ a’si e
ninyo san gregoryo taka utz’ab’tar u’t utz’ab’tar uyeroj uwararir u’t uwararir
uxamb’ar utikawir u’t utikawir uyeroj.
Tya’ ixasi wato’x taka umakje’yr ixamb’ar umakje’yr iwajner ulamb’atir
ik’ab’ulamb’atir yo’k usispanenir ik’ab’ usispanenir yo’k umayjutirits yu’t
umayjutir iweroj.
Taka uk’ek’owe’yr ixamb’ar uk’ek’owe’yr iwajner usamamir yu’t usamamir iweroj taka
uti’p chan b’akerir ixamb’ar uti’p chan b’akerir iwajner ajti’pchamb’ak o’ysente
ajyob’te’b’ak o’ysente ajsututjut o’ysente ajch’ujrje’y o’ysente ajwek’wek’je’yr
o’ysente.
Wato’x taka utzurtza’rir iwajner utzurtza’rir ixamb’ar uchanlen b’akerir ixamb’ar
uchanlen b’akerir iwajner taka ususte’yr b’akir ixam b’ar ususte’yr b’akir iwajner
taka usakpoyomir itarer usakpoyomir itarib’ taka usib’na’k’ir itarer usib’na’k’ir
itarib’ taka ulejtsir ixamb’ar ulejtsir iwajner taka ukexka’rer ixamb’ar ukexka’rer
iwajner taka uyo’tzner itarer uyo’tzner itarib’ uso’rer itarer uso’rer itarib’ taka
uje’ra’y imb’ak itarer uje’ra’y imb’ak itarib’ taka uch’ujr je’yrsijm itarer uch’ujr
je’yrsijm itarib’ usispatir ik’ab’ usispatir yo’k taka utz’u’yamb’ak ixamb’ar
utz’u’yamb’ak iwajner.
Tya’ war ixasi wato’x war ixwajr me’yn jarari war ixwajr me’yn jolchani ujolchanir
yu’t ujolchanir iweroj uti’pchanir yu’t uti’pchanir iweroj taka utakimb’akerir itarer
utakimb’akerir itarib’ taka uni’kchamb’ak ixamb’ar uni’kchamb’ak iwajner.
Tya’ war iyupukte’res uyanjele kreatura e menor war ilat’ajres ume’yn unawalir kocha
no’x xe’ ajmajresyajox ajmajresyaj itarer ajmajresyaj itarib’ ajmajresyaj o’sentyox
ajmajresyaj nawalox tya’ war ixantajres ume’yn e kreatura e menor.
I ixto war itijtijres ume’yn itijtijres unawalir tya’ war ila’tru. Ib’it chapajres
unawalir. Ya’ warix ` nab’ajre tu’jor war ixb’ajrami tu’jor ume’yn ixb’ajrami to’r
unawalir kocha no’x xe’ war ixb’ajrami tu’jor e ajmwak ira.
War iloch’ojres unawalir ileb’ejres ume’yn war ilewlewres ume’yn war ilewlewres
ub’aker tya’ war ilajk’es utok’or u’t utok’or uyeroj war itaxajru ume’yn itaxajru ukuxtar.
Tya’ war ib’i’ru e kreatura e menor war ikexejres uyalma taka utikawir yu’t
utikawir ixamb’ar ub’urichir yu’t ub’urichir iweroj taka ukinka’r ixamb’ar ukinka’r
iwajner. Kocha ya’ b’ut’urox ixmarat’akna tu’jor tya’ ch’a’r kastigado asotado imener.
War itonto’res ujor tya’ b’ut’urox ixkasakna tu’yejtz’er e kreatura e menor. Tzajtix
u’t tzajtix uyeroj imen. Mix ja’x twa’ e kuxtar mix ja’x twa’ e korpa’r imener.
San no’x ixto uch’u’rox e chamer uch’u’rox mwak uch’u’rox tuno’r nawal
ajmab’anb’an. No’x ixto ixyojksan ixt’e’nsan ixjarari to’r e pak’ab’ e konoj to’r e rum
kocha no’x isi’kb’a e ch’anche’diya e ch’anche’ora twa’ ixnab’ajre ixjolchani to’r e
pak’ab’ e konoj kocha no’x utarer ajxujch ixamb’ar utarer ajxujch iwajner.
Pero kone’r ja’xera e ora ja’xera e diya tama uk’ab’a’ tuno’r e dyosob’ tya’ war
kak’ab’ajse tu’jor e ajmwak ira kone’r era e korpesyaj e poder tu’jor e kreatura e
menor twa’ ilo’ uyanjel ilo’ unawalir tya’ ch’a’r kastigado amenasado imener.
Pero kone’r incho’x entregar tu’k’ab’ e Anjel espirito santo i tuno’r e anjelob’.
Ja’xixto twa’ uyajnesox ixajni uyaryo’x tu’ch’u’r montanya. Ja’xixto twa’ uk’acho’x
apunte raya apunte senteyo.
- Ch’orti’ speaker: Isidro González
- Collected and originally prepared by John G. Fought, from “Chorti Maya Texts” (1972). Pages 276-284. University of Pennsylvania Press. Reprinted with permission.
- Transcription/translation here by Ch’orti’ Project, Robin Quizar
Fought 21 Funeral Ceremony Ch’orti’
Fought 21 Funeral Ceremony English Translation
Fought 21 Funeral Ceremony Spanish Translation
21. Funeral Ceremony – Mukma’r
K’anin che kontar otronte’ ojroner.
Tama nilugar tya’ ture’n konda achamay e jente tya’ ture’n konda uwiro’b’ warix
uwak’i ub’a e ajmwak xe’ ch’a’r war achamay uturub’o’b’ uxanab’ uch’ab’o’b’ umachit
ta’uyejtz’er uturub’ob’ uruch umurur i uk’ujtz uch’ab’ob’ ingojr pipa ta’uyejtz’er ub’itor.
Che ke’ e pipa twa’ achambri tamar i e umurur twa’ uyuch’i e ja’ tamar i uruch
che ke’ twa’ uyuch’i e ja’ tamar. I uch’ab’o’b’ intajch ch’e’w ta uyejtz’er che ke’ twa’
awe’ tamar. E ja’xob’ che’nob’ ke’ b’an e syempre koche turo’n b’ixir.
B’an uchob’ uch’ab’ob’ uxanab’ ucho’b’ koche turu ani b’ixir tuno’r lo ke’
uk’ampes i uchob’ mandar ach’a’b’na e pa’ uturub’ob’ ta uyejtz’er. Ucho’b’ mandar
a’chajb’a e ku’m ach’a’b’na tama unak’ e pa’ ach’a’b’na tama uyejtz’er. Che ke’ twa’
uk’uxi tama e b’i’r twa’ a’xin xe’ chamay yaja’ i konda war apa’ngwa e ch’en a’xin
e pa’ e ak’ach tya’ war apa’ngwa e ch’en twa’ uk’uxi e jente xe’ war apajno’b’.
I konda turi’x e ch’en wato’b’ xe’ war ab’ajno’b’ watob’ tama otot ut’isyob’ e
chapajr twa’ ub’ityob’ e dejunto a’xin tamar. I e ixiktak a’xinob’ uk’echo’b’ uxgojr
b’ujr ja’ twa’ utukyob’ to’r e umujrer e dejunto xe’ war amujka porke’ che’nob’ ke’
e ja’ ja’x twa’ aketpa u’t ja’ twa’ uyuch’i xe’ war amujka yaja’. I poreso uchob’
kostumbrar uk’echob’ e ja’ me’yra utukyob’ to’r umujrer konde war amujka.
I konda tzakti’x e ocho diya mukb’ir ukojkob’ taka e tamal uchob’ mandar a’xin
ach’ajma to’r umujrer a medyo diya. A’che’na resar ta ujor tya’ ch’a’r. I konda
a’kb’are aturb’a na e tamal tama u’t e mesa. Awa’b’na e sa’ i tuno’r lo ke’
uk’uxi ani. Tuno’r uturub’ob’ porke’ war ukojkob’ porke’ tzakti’x e ocho diya porke’
che’nob’ ke’ taka tzakta ocho diya entonses e xe’ chamay asutpa ab’ixk’a pero
ma’chi’xto twa’ uwiro’b’ u’t ya’.
Pero che’nob’ ke’ tama ocho diya asutpa ab’ixk’a to’r umujrer tya’ ixin mujk’a. I
che’nob’ ke’ tama e diya yaja’ a’ytz’a konda b’ixk’a porke’ che’nob’ ke’ war awayan.
I poreso uturub’ob’ e tamal konda tz’akta e ocho diya. Uturub’ob’ e kandela i konda
tz’akta e seys mes chamen asutpa ukojkwob’. Kocha e diya tya’ chamay b’an asutpa
ukojkwob’. Uturub’ob’ e tamal uwab’ob’ e chicha i uturub’ob’ e kandela.
I konda tz’akta e anyo chamen asutpa ukojkwob’ turub’ob’ e tamal uturub’ob’
tuno’r lo ke’ k’ani uturub’ob’ porke’ che’nob’ ke’ ja’x e anyo tya’ chamay e dejunto
che ke’ ak’otoy uwarajse uyotot i poreso ja’xob’ ukojko’b’ tama e diya yaja’. Konda
tz’akta e anyo xe’ war ukojko’b’ e dejunto i tama e anyo uwab’o’b’ e chicha
upejkob’ tye’ne ayan ugitarra tye’ne ayan ukordyon upejkob’ twa’ a’lajb’a tuno’r e
noche.
I e winik xe’ war uche resar tu’jor e tamal che ke’ upater e dejunto e winik
yaja’ a’chpa a’kta ub’ajner a’wan a’kta. Che ke’ war uyajk’utes e dejunto xe’ war
ukojkob’. Che ke’ ja’x war uwab’u a’kta. I poreso ja’xir a’wan a’kta ub’ajner lajb’a
uk’ab’.
I mamajchi’ ak’ajna twa’ a’kta kwando war a’kta e winik xe’ war uche resar to’r
e kande’lob’ mamajchi’ ak’ajna twa a’kta tama e musiko xe’ turu. Porke’ ub’ajner taka
twa’ a’kta porke’ che ke’ ja’x e dejunto xe’ war akojkna. Ja’x war uwab’u a’kta. I
poresu a’wan a’kta ub’ajner.
Tante’ tyempo konda ne’n maxtakento ayan inte’ ni’primo inwira chamay. I konda
tz’akta e anyo majna e inte’ ub’ujk ch’a’b’na tama u’t e mesa tya’ turb’ana e tamal.
Che ke’ twa’ ulapi I ayan inte’ nimama’ uk’ab’a markos ja’xto kay uche resar tu’jor
e tamal i inwira kay wa’wan akta ub’ajner porke’ che ke’ war uwab’u u’sobrino a’kta
i e winik e sitz’ yaja’ xe’ chamay me’ra’n e’xna anujb’i taka uwilama. I e ijch’ok
yaja’ aro’b’na umen ub’ixam turwan tama uti’ e ch’akte’ tya’ turu e tamal tama
uyoriyi’r e mesa. Aro’b’na uch’ami inte’ uk’ajn turwan tamar e ijch’ok yaja’.
Arob’na ke’. Ne’t ma’chi twa’ a’chpa ache mandado ma’ me’rer a’chpa i uch’u
porke’ abyejo war atz’akta uyanyo koche chamay. Ja’x war kakojko. Ne’t turen.
Irya’chpa porke’ abyejo ayo’pa kone’r.
Porke’ che’nob’ ke’ e winik xe’ chamay i uyakta uwilama kondixto atz’akta e
anyo o’ e seys mes chamen che ke’ konda ak’otoy tu’ yotot ja’xir syempre k’anto
uk’uxi uti’ uwilama. I poreso e ijch’ok yaja’ turub’ana tama uyoriyi’r e mesa porke’
che’nob’ ke’ twa’ ta’k’ujxa uti’ umen ubyejo.
Poreso b’an che’nob’ pero no’n ma’chi kawira ak’otoy e winik utz’ujtz’i uti’
uwilama porke’ no’n kawa’re ke’ ti’ne chamen ma’chi’x k’a’r e tz’ujtz’ti’ umener.
- Ch’orti’ speaker: Isidro González
- Collected and originally prepared by John G. Fought, from “Chorti Maya Texts” (1972). Pages 285-294. University of Pennsylvania Press. Reprinted with permission.
- Transcription/translation here by Ch’orti’ Project, Robin Quizar
Fought 22 Tzikin Day of the Dead Ch’orti’
Fought 22 Tzikin Day of the Dead English Translation
Fought 22 Tzikin Day of the Dead Spanish Translaion
22 Tzikin (Tz’ikin) – Day of the Dead
Ayan otronte’ kostumbre tya’ ture’n. Tama e primero di nobyembre che’nob’ ke’ me’yra
nojk’in twa’ tuno’r e chamenob’ ke’ ja’x e diya tya’ e’kmay tuno’r e chamenob’ pero e
diya yaja’ me’yra nojk’in tu’t e jente ta ni’lugar.
Anojk’inyo’b’. Uturub’ob’ e tamal ta mesa uturub’ob’ e xeb’ uturub’ob’ e b’ajb’ur sa’
uturub’ob’ e chab’ ch’um uturub’ob’ e naranja uturub’ob’ e kene’ uturub’ob’ e wiskil
uturub’ob’ e sik’ab’ uch’ab’o’b’ e k’ujtz ta mesa twa’ uchambri e dejunto uchob’ mandar
aturub’ana e arrosb’ir ak’ach uwab’wo’b’ inte’ murujruch chicha ta mesa. Umanyob’ e pan
uturub’ob’ konda atarderan utzoryob’ e k’ajn tuno’r uti’ otot. Che ke’ twa’ aturwanob’
e dejunto xe’ war akojknob’.
Ayan ani inte’ winik uk’ab’a’ Dolores Feylipe. Konde war atzikni uch’ami uk’ajn aturwan
takar tu’ti’ pwerta. Uche mandar atzojra e k’ajn tuno’r uti’ otot ja’xir aturwan ta
pwerta. Upejka tuk’ab’a’ tuk’ab’a’ tuno’r lo ke’ chamen uyerma’no’b’ upri’mo’b’
usobri’no’b’ o’ uyami’go’b’ utata’byejob’ tuno’r uparyentyob’ upejka tuk’ab’a’ tuk’ab’a’
o’choy maku’. I ti’ne war upejka o’choy tuk’ab’a’ a’xin uyajk’u uk’ajn i uk’eche uk’ab’
che ke’ war uche saludar takar xe’ war o’chob’ yaja’.
Porke’ che’nob’ ke’ tama e diya yaja’ tuno’r e dejuntob’ xe’ chamenob’ tarix etyempo
e’kmob’ twa’ uwarajse u’fami’lyob’ tya’ uyaktob’. I poreso akojknob’ tama e diya yaja’.
Che’nob’ ke’ me’yra nojk’in tu’tob’.
Tuno’r uti’ otot ab’ut’k’a a’xin taka tuno’r uturub’ob’. Porke’ uxich’yob’ e manta
tama u’t e rum pojchb’ir i tu’jor uwab’o’b’ e sa’ e chab’ ch’um kene’ tuno’r lo ke’
k’ani uturub’o’b’ uturub’ob’ inte’ra. Porke’ che ke’ me’yra xe’ war ak’otoy awarob’
yaja’.
I lo ke’ aturub’ana yaja’ konda ixto ak’a’pa ache’na (e) resar tu’jor e tamal
entonses apujka taka e jente lo ke’ ak’otwob’ uwirob’ e nojk’in ja’x ajk’unob’ e kene’
sik’ab’ e ak’ach tamal tuno’r lo ke’ aturub’ana ajk’unob’. Porke’ che ke’ e ajrer
ume’yn uk’uxi e dejunto xe’ ira ak’otwob’ xe’ war akojknob’. Pero e mero tamal
xe’ turu ma’chi uk’uxob’ i poreso ja’xob’ uturub’ob’ tuk’i’k tuk’i’k twa’ uk’uxi lo ke’
war ukojko’b’.
Xe’ ach’ajma uche resar tuno’r e akb’ar axana war axana uche resar ejsto asakojpa
otro diya. I me’yra jente axana takar porke’ ja’xir tya’ k’otoy i e tamal xe’ atrub’ana
ja’x upuki taka e jente. I poresu e jente ach’uwan axana tu’pat tya’ axana uche resar.
Konda ixto asakojpa i ak’a’pa uche resar entonses tya’ ayan e chicha aka’y
uyuch’yob’ e chicha tya’ ayan e musika taka e byolin taka e gitarra taka e akordyon.
A’kto’b’. War akarayob’ a’xin e tarde porke’ che ke’ atza’yob’ porke’ war anojk’inyob’.
War ukojko udejunto’b’ tuno’r lo ke’ chamen utato’b’ uyerma’no’b’ tuno’r lo ke’
uparyentyob’ war ukojkob’. I poreso umanyob’ me’yra e kandela utz’ajpesob’.
Ayan tye’ne me’yra e kandela porke’ che ke’ inte’nte’ twa’ u’akada dejunto xe’
war ukojkob’ inte’nte’ e kandela two’b’. I e kandela yaja’ che ke’ ja’x uk’ajkob’ twa’
k’otwob’ tu’t e dyos takar. Poreso ja’xob’ b’an ak’ub’esyanob’ ke’ e kandela ja’x twa’
uchob’ entregar ak’o toyob’ taka e dyos. Utz’ajpesob’ twa’ a kada dejunto lo ke’e’r
ukojko’b’. I tama e chinam tama iglesya at’ojtna e kampana ejsto ak’otoy a las dyes
tama e diya tya’ sakojpa e tzikin. Porke’ che ke’ ja’x e kampana yaja’ e
ut’ab’esnib’ir e dejuntob’ yaja’ lo ke’ war axana u’fami’lyob’ uparyentyob’. I ja’xto
at’ab’esnob’ taka e kampana. I poreso e kampana tama iglesya ta e chinam
war at’ojtna ejsto ak’otoy a las dyes. Porke’ che ke’ ja’x war at’ab’esnob’ taka e
kampana yaja’.
Ayan inte’ aldeya uk’ab’a’ mina. I aldeya yaja’ konda sakojpa e tzikin tuno’r e
jente tziknyob’. I konda sakojpa uk’echob’to e tamal e ch’ab’ub’ir pa’ uturub’ob’ to’r
e kamposanto tya’ mukb’ir e dejuntob’ tuno’r tye’ne ayan udejunto mukb’ir uk’eche e
ch’ab’ub’ir pa’ uturub’a. I ya’ upukyob’.
Ab’ut’k’a e jente to’r e kamposanto konda asokojpa e tzikin. I che ke’ mas
tarix tyempo e kandela uputob’ che ke’ konda asokojpa uk’echob’ e’kmay tama e
chinam uchob’ entregar taka e pagre twa’ ut’a’b’se Insolo b’an ani uchob’. Porke’
che’nob’ ani ke’ e tzikin maja’x kwalker nojk’in sino ke’ ja’x unojk’inar tye’ne
chamenob’. Porke’ tuno’r e’kmob’.
I poreso tarix e tyempo kwando tya’ twa’ a’kb’are e tzikin ak’axi e chirja’
che’nob’ ani e jente ke’. Ja’x war e’msenob’ taka e chirja’. Pero kone’r ma’chi ak’axi
e chirja’ tama e tzikin pwes kawa’re ke’ kisas ma’chixto water e dejuntob’ ya’
poreso ma’chi’x ak’axi e chirja’. Porke’ tarix e tyempo che’nob’ ke’ ja’x e’kmo’b’ taka
e chirja’ konda ak’axi e chirja’ de tarde pero kone’r konda ak’otoy e tzikin matuk’a
e chirja’ pwes poreso kawa’re ke’ kisas ma’chixto ak’tana e’kmo’b’ ya’ porke’ ma’chi
utareso b’ e chirja’.
I poreso ma’chi alok’oy e b’ejwar porke’ matuk’a e chirja’ utares e dejunto’b’.
Porke’ uk’ajtyob’ ani ke’ e dejunto’b’ xe’ achamo’b’ che ke’ b’an kocha e usoldado e
gobyernob’ ke’ ya maker umener I kwando ak’otoy e anyo entonses a’ktana wato’b’
uwarajsyob’ u’familyob’ lo ke’ uyakto’b’ porke’ me’rer alok’wob’ kwalkyer tyempo porke’
ja’xob’ turob’ tama uk’ab’ e dyos i ma koche’rer twa’ alok’wob’.
B’an ani uk’ajtyob’ ke’ konda achamay e jente a’xin tu’t e dyos i yaja’ ma
koche’rer twa’ alok’oy porke’ ja’xir echer kocha inte’ ajk’ampa’r. B’an ani uk’ajtyob’
tarix e tyempo. I b’anto uk’ajtyob’ ejsto kone’r.
- Ch’orti’ speaker: Isidro González
- Collected and originally prepared by John G. Fought, from “Chorti Maya Texts” (1972). Pages 295-326. University of Pennsylvania Press. Reprinted with permission.
- Transcription/translation here by Ch’orti’ Project, Robin Quizar
Fought 23 The Devil Ch’orti’
Fought 23 The Devil English Translation
Fought 23 The Devil Spanish Translation
23 Devil – Dyablo
Ayan otronte’ ojroner ak’ajna tarix e tyempo. Yaja’ tama al primero de nobyembre ache’na
kostumbrar ache’na e tzikin. I tuno’r e jente atziknyob’.
I che ke’ ayan inte’ tyempo war atzikni tuno’r e jente, i konda sakojpa, war ache’na e
o’ych’er tuno’r e aldeya, tuno’r e lugarob’. I che ak’ajna esto kone’r ke’ ayan inte’ winik,
ja’xir ma’chi k’otoy xana tama e tzikinob’ tya’ war ache’na.
Pero che ke’ innajt k’ani a’nch’akna, konda k’otoy pejkna umen inte’ winik. Aro’b’na,
“I ne’t tuk’a gana ma’chi k’ani ilok’oy ixana ko’ra ichujksan ta e nojk’inob’?”
I ja’xir che, “Ne’n ma’chi u’sre inlok’oy porke’ e nojk’in ayan beses ma’chikalok’oy
byen taka e xamb’ar ta e nojk’in porke’ talbes inb’utz ani, ch’a’ron makwi’r ko’tot, i
kalok’oy kaxana, i ma’chi kana’ta tuk’a k’ani tajwina — katajwi, i tamar ne’n ma’chi
inlok’oy inxana tama e nojk’inob’, porke’ ayan me’yra tzoji’r ache’na tama e nojk’inob’
koche’ra, porke’ e jente ma’chi o’ych’yob’ tzustaka.”
Ja’xto e winik xe’ war ak’otoy ulok’se e winik tama uyotot che, “Pero maja’x tuno’r e
diya b’an anumuy. Era inko’ xanakon. A’ch’ajma’r tarye’n, i ink’ani twa’ ixi’ xana ko’ra
takaren.”
E winik che, “Pero ne’n ma’chi inxin i inche ta gradeser ke’ ma’chi ache juersa twa’
inxin takaret, porke’ ne’n ma’chi k’ani inlok’oy, porke’ inb’utz ch’a’ren ta nyo’tot.”
Pero e winik che, “Pero jay ma’chi i’xin takaren, entonses kocha war ab’ak’re ke’
ayan awet winikir ak’a’pa chamesb’ir, i jay war ab’ak’re, pwes, ne’t primero i’xin
ik’a’pa chamesb’ir, porke’ ma’chi k’ani ixi takaren.”
Entonses e winik b’ak’ta uyalma uyub’i, konda aro’b’na kocha yaja’. Entonses
uya’re uwixka’r, “Kisas inxin taka e winik ira, porke’ war uya’re’n k’ani inxin takar.”
Porke’ che e winik, “Jay i’xin takaren, inche’t kwidar, twa’ matuk’a anumse ab’a. Ira
ache pensar. Takaren i’xin i takaren matuk’a twa’ anumse ab’a. Ne’n inche’t kwidar jay
ayan chi k’ani uyajk’e’t, pero ne’n o’nsenib’a tamaret.”
Entonses e winik uwajpi umachit lok’oy takar, i k’otoyob’ tya’ war ache’na e
o’ych’er, turu e nojk’in , turu e lajb’a’r , tama e otot, war a’kta e jente. I aro’pna
umen e winik xe’ k’otoy lok’esna. Che twa’, “Ketpe’n tara. Ne’n k’ani inxin maku’.”
Ja’xir ketpa turwan tu’pat otot makwi’r e k’opot tya’ ma’chi e’rna. I ja’xir war uwira
tuk’a war uche e winik xe’ k’otoy lok’esna. I ja’xir turu uwira tu’pat otot e winik
yaja’, k’otoy tuwam e jente, mamajchi’ upejka, i nyen ja’xir ma’chi pejkna umen e
jente.
Pero ja’xir che ke’ k’otoy tama e otot, ochoy maku’ tuwam e jente tya’ war
a’kta. Pero mamajchi’ umen pejkna i nyen ja’xir ma’chi upejka e ajk’utob’ lo ke’ war
a’ktob’. Ja’xir che ke’ turu uwira, i konda alok’oy, uk’eche inte’ murujruch chichi
lok’oy. Uyajk’u e winik xe’ turu akojksan ta ub’a otot. Che, “Ne’n che’nenix atender
ajk’unenix nitrago unch’i, i ink’ani twa’ ko’ych’i komon.”
E winik che, “Pero ne’n ma’chi ani k’ani u’nch’i porke’ inb’ak’re e karer, porke’
ne’n, Kwando inkaray, ma’chi ink’otoy ta ni’otot, sino ke’ inkukrema tu’t b’i’r, i ya’
inwayan. I b’ajk’at algun bolo alumuy tu’t b’i’r, uyajk’e’n, i tamar era inb’ak’ta
u’nch’i.”
Pero ja’xir che, “I ma ka inwa’re’t ke’ ne’n k’oture’ — k’otwe’n inlok’se’t to’tot, i
inche’t kwidar ? I matuk’o’t ib’ak’ta, porke’ takar inwari xana.” Entonses e winik yaja’
uyuch’i e chicha lo ke’ k’otoy ajk’una.
I entonses e winik che, “Jay k’ani awira kocha inlok’se e chicha ne’n, inko’
ture’n to’r tinaj.” E winik yaja’ achpa ixin turwan mas serka e otot. Che ke’ k’otoy
turwan to’r inte’ ch’en tu’pat otot. I uwira e syan jente war a’ktob’ , koche to’r
tinaj, i maku’ war a’kta e jente. Porke’ me’yra jente, i ja’xir che ke’ turu uwira,
i konda e winik yaja’ k’otoy ochoy otronyajr maku’, i wak’chetaka sutpa lok’oy taka
otronte’ murujruch chichi. Uyajk’u e winik xe’ war uk’eche axana. Entonses che e
winik, “Kocha war alok’se e trago? Ne’n ma’chi u’nb’i ojronet, i ma’chi u’nb’i
pejknet, konda ajk’unet e trago.” Entonses che e winik, “Jay k’ani awira, inko’ takaren
maku’.”
Entonses e winik yaja’ ixin tu’pat, i konda ochoy maku’, ocho’b’ cha’tertyo’b’, ma’chi
pejknob’, i ja’xir, porke’ arob’na, “Ira che apejka.” I ja’xir ochoy maku’, war
a’kta e jente, pero mamajchi’ umen apejknob’. I ja’xir k’otoy wa’wan tu’pat e b’ejt
tya’ war e chichi. Kay ulupi uyajk’u ukompanyero xe’ war uk’eche axana.
I entonses che e winik tu’yalma, “Tuk’ixto atze’ra? Entonses e winik ira, kisas
maja’x kwalker jente. A saber ma’chi ja’x e dyablo?” I che ke’ e winik yaja’
wak’chetaka una’ta tu’yalma; uya’re e winik, “Entonses ne’t, maja’x ami’gwet takaren?”
Che e winik, “Ma’nik ja’x ami’gwen, ma’chi ani taryen takaret.”
“Pero ikuxto awa’re’n ke’ e ja’x ajchi’ e dyablo war inxana takar? I kocha ya
ke’ kone’r ana’ta ke’ ne’n e dyabolen, pwes, kone’r ink’ani twa’ ko’ych’i ko’ra. I
poreso inwa’ret ke’ jay ma’chi ak’ub’se lo ke’ ne’n inwa’re’t, ne’t i’xi chamesna. Pero
jay ak’ub’se’n lo ke’ ne’n inwa’re’t, ma’chi — matuk’a twa’ anumse ab’a; sino ke’
awira lo ke’ twa’ lumuy tama e nojk’in ira.”
Entonses e winik che ke’ mas b’ak’ta, i tuno’r lo ke’ aro’pna, tuno’r uk’ub’se,
twa’ ma’chi achamesna, i ja’xir kay lujpa e chichi, ajk’una uyuch’i, i konda ixto kay
karay e jente, uya’re e winik. Che, “Kone’r lok’en turen najtir upat e otot tya’ cheker
twa’ awira tuk’a anumuy, ke’ e winikob’ ira, k’oti’x e ora twa’ a’syob’. I jay k’ani
awira, turen najtir upat e otot yaja’, i tya’ ma’chi uwire’tob’.”
Entonses e winik xe’ lok’oy, k’otoy lok’esna tu’yotot, ixin turwan, war ab’ak’ta,
Pero che ke’ alumuy e jente tu’yejtz’er, ma’chi apejkna. I ayan ti’ne e winikob’, e
ixiktak ya’ k’otoy aturwanob’ tu’yejtz’er, uwira k’otoy e ixiktak aturwan tu’yejtz’er e
winikob’, pero ja’xir ma’chi apejkna, ma’chi e’rna.
I konda ixto k’otoy e ora, entonses e dyablo che ke’ ochoy maku’. Kay usijtz
ja’ e jente tama uya’rar uti’, i i’xin tama e b’ejt tya’ war e chichi, uyari uya’ruti’
tama e chichi. I wak’chetaka kay lokojran e jente, wa’wan, kay tikrumo’b’, kay
arwob’.
Entonses lok’oy uya’re e winik xe’ war uk’eche axana, “Berdixto kocha inwa’ret
ke’ warix ak’otoy e ora twa’ e winikob’ ira a’syob’, i twa’ ta’wira ne’t, ne’n k’ani
inxin ta — tu’jamob’.” Che ke’ e dyablo k’otoy tu’yejtz’er e winikob’ yaja’, i e winik
xe’ war uwajpi ub’ob’ taka e korbo, war ulat’yob’ e machit, che ke’ k’otoy taka
tu’yejtz’er e winikob’ yaja’ xe’ war uyajk’u ub’ob’, i konda ak’otoy, ulok’se inte’
chakchak payuj tama ubolsir ukamisa, uwajpi uwayi tu’nak’u’t e inte’. Entonses
konde ajk’una i inyajrer lok’esna ujor, i konda akukrema e winik k’axi ta rum, konde
chamesna, i ja’xir wak’chetaka ulok’se inte’ baso tama ubolsa, uch’ami e ch’i’ch’ tya’
war alok’oy, uyuch’i, i entonses uch’ami inte’ baso, uyajk’u e winik xe’ war uk’eche
axana. Che, “Ya ke’ war ko’ych’i, pwes, e’nte’ra’ e bino, i jay k’ani awejta kocha
turu uche’yr, ink’ani twa’ ko’ych’i komon.”
Che ke’ e winik wixta’ b’ak’ta ya’, porke’ uwira ke’ ja’x uch’ich’er e winik xe’
chamesna, i ja’x war a’xin utares, i che ke’ e bino. Entonses ja’xir wixta’ b’ak’ta ya’,
pero uyuch’i. I Kwando uyuch’i e ch’ich’, che ke’ ingalan intzaj una’ta, ke’ galan
inchi’. Entonses che twa’ umen e dyablo, “Berdixto kocha inwa’re’t, ke’ e ya je’ e’nte’
klasa e tragora? Galan atz’i’ uyuch’na’r!”
E winik che, “Pwes, galan berda!”
Entonses che ke’, “Ya ke’ kone’r uch’yetix takaren, I kone’r ira ak’ajti uk’ab’a’ e
dyos, porke’ ne’n e dyos niwenemigo. Ira ak’ajti uk’ab’a’, sino ke’ kwando k’ani
o’jron, nik’ab’a ak’ajti. I jay k’ani awejta, kocha war uche, e winik yaja’ uchamse
uyet winikir, ne’n inwajk’e’t abalor. I kone’r ke’ uch’yo’nix komon. Kone’r
niwami’gwet.”
Entonses e winik che tu’yalma, “Pero ya ke’ ja’xir war uche’n kwidar, pwes,
k’ani inche obedeser lo ke’ uya’re’n.”
630. I entonses che twa’ umen e dyablo, “Ya ke’ awiri’x tuno’r lo ke’ numuy,” i che
twa’, “jay k’ani akta ub’an tama e lajb’a’r lo ke’ war uchob’ yaja’, inko’.” I e winik
che ke’ k’otoy taka wa’wan, kay akta. Pero mamajchi’ umen apejkna. I ja’xir che
tu’yalma ke’, “Tuk’ot’ anon ma’chi upejke’n e jentyob’ ira? O’ war ak’ijna uwirenob’?
Asaber kocha anon? Pero ma’chi upejke’nob’. I ta niwejtz’er alumwob’. I upachyob’
upat nyok tya’ war a’ktob’, i ma’chi upejke’nob’.”
Entonses che, che twa’ umen e dyablo, “Pero ne’t ma’chi war ixana kocha e
kwalker jente, kocha e turob’ ira. Ne’t war ixana takaren nawalb’ir. I poreso ma’chi
uwire’t e jente, porke’ ne’n ma’chi uwire’n tya’ inxana. Ne’n inturwan tu’yejtz’erob’ i
inchikrob’, i ma’chi uwirenob’ porke’ ne’n nawalb’ir inxana. I kwando ne’n k’ani inche
uyajk’u ub’o’b’, ja’x nipayuj ira ink’ampes. Ja’x o’mb’i unak’u’tob’ to’r xe’ twa’
ajk’una, porke’ jay ma’chi o’mb’i unak’u’tob’, ma koche’rer twa’ ajk’unob’, porke’
uwiro’b’ e machit war atz’ajna ta ujorob’, uwirob’ tya’ water. I ja’xob’ ula’t’yob’.
Pero kwando ne’n ink’ani twa’ a’jk’uno’b’, ja’x nipayuj ira ink’ampes twa’ o’mb’i
unak’u’tob’ tamar. I entonses a’jk’unob’ a’jk’unob’.
I ja’xto e winik yaja’ che, “Pwes, no’n ma’cha’ni kana’ta. Ayan inte’ diya ub’an.
Ne’n kay anjpi nib’a taka inte’ niwet winikir , pero ma’chi intajwi inwajk’u.”
Entonses che e dyablo, “Pero ma’ni ja’x, ma ja’x ya’ wa’ren takarox tama e ora
yaja’. I poreso matuk’a ache. Pero kwando ne’n ya’ wa’ren, ne’n, o’mb’i unak’u’t e
tye’ne twa’ ajk’una. I jay k’ani awira, ayan inte’ diya inxin inche takaret, i ke’
kwando k’ani achamse awet winikir, apejke’n, inxin takaret, twa’ ne’n o’mb’i unak’u’t
xe’ k’ani achamse. I che ke’ kwandoixto uwira chamesna e winik yaja’ to’r e tinaj,
i uwira ke’ tuno’r e ixiktak kay a’rwob’ tama e winik xe’ chamesna, i e winikob’
yaja’ k’a’pa b’ak’tob’.
Entonses che e dyablo, “Berdixto ke’ galan atz’i kwando ne’n o’nchoy u’nch’i
tu’jamob’? Galanatz’i anumuy e nojk’in! Ne’n intza’y kwando inwira uchob’ koche’ra
porke’ ja’xob’ a’rwob’ tama upya’rob’ ke’ achamay. I ne’n intza’y inwira. I poreso
ne’n, kwando che’nob’ ke’ ‘K’ani kawab’u inte’ katrago twa’ ko’ich’i ta e nojk’in,’
ne’n intza’y u’mb’i, porke’ inna’ta ke’ k’ani u’nch’I takarob’. I ne’t, jay ti’n diya
k’ani ache’n tya’ nojk’in apejkaniken! I jay k’anto ache segir ixana takaren era inko’
tama otronte’ otot. Yaja’ ayan e nojk’in i ayan e lajb’a’r war ache’na. Porke’ tara
ma’chi’x turo’ tama ajk’ut porke’ k’a’b’i’x b’ak’tob’. Insolo arwa’r turu uchob’. Asi es
ke’ tara ma’chi’x ink’ajyer turo’n, porke’ k’a’pi’x e nojk’in. Pero ayan e ototob’ tya’
warto anojk’inyob’.
I che ke’ k’ejcha ixin tama otronwojr otot i k’otoy yaja’. But’ur e jente war
a’ktob’. I e syan ixiktak b’ut’ur tama e kosina war uche umanda’dob’ i ayan tye’ne
war a’ktob’, i ayan tye’ne war akarayob’.
Che e dyablo, “Ma’chi ka’ni o’sru’t inte’ enchoktakob’ yaja’ lo ke’ turob’ tama e
kosina yaja’?” Che e winik, “Pwes, byen ke’ u’nsre ani pero kocha twa’ inche porke’
twam (ta uwam) jente.”
Che e dyablo, “A’, si takaren, ira ache pensar. Ne’n takaren tuno’r lo ke’ ak’ani
tuno’r inwajk’e’t. I jay k’ani ache probar inkojtob’ k’ani inxin inlo’ksyob’.”
Entonses che e winik, “Pwes, jay ne’t ixto k’ani ache e fabor erer, i’xin.” I
ja’xir turu uwira. Aro’b’na ke’, “Kiki’ turen yaja’ maku’ e sijk ch’a’n, I ya’x ak’otoy
utajwiyet.” I ja’xir che ke’ turu uwira.
I e dyablo k’otoy taka uwajb’u inte’ ijch’ok, uyari uya’rar uti’ tama unak’ uchikin
e ijch’ok. I e ijch’ok yaja’ wak’chetaka ketpa loko i wa’wan, kay sutrema to’r tinaj,
kora kora ach’ujksan. I war apejkna o’choy umen upya’rob’ maku’ a’rob’na, “Ochen
maku’! War awira ke’ insolo winikob’ b’ut’ur to’r tinaj!” Pero ja’xir ma’chi o’b’yan.
Kora kora war asutrema to’r tinaj, war uk’uxo’r uk’ab’, i ach’ujksan jay mamajchi’
wa’r.
Entonses e dyablo ixin uya’re e winik xe’ turu akojksan maku’ sijk ch’a’n. Che,
“Kone’r xe’ ink’ani twa’ alok’oy utajwyet tara wa’ rix to’r tinaj war ach’ujksan. Irse
no’yt!” I kwando uwire’t ache apayuj tu’t, i wa’kchetaka axa yo’pa utajwye’t.”
Entonses e winik yaja’ lok’oy wa’wan tya’ cheker i irna umen e ijch’ok, i ja’xir
uche upayuj tu’t. I e ijch’ok yaja’ atza’y uwira. Kwando che’na e payuj tu’t, ixin
utajwi e winik I k’otoy taka, umoru umek’ e winik, ach’uwan ta unuk’ I entonses e
winik yaja’ uche ke’ uk’eche e ijch’ok ixin maku’ k’opot i ya satar takar ixin e
tarde.
I entonses, i konda ixto sutpa k’otoy e ijch’ok maku’, aro’b’na umen utu’ ke’
“Tuk’ixto ga’net ne’t, ijch’ok, ke’… ma tya’ ache kocha e ya’x, i e ya’x ke’ war
a’sub’ar ab’a, b’an i xe’ ayan tuk’a ache, inna’ta ne’n porke’ ixna satpo’yt. I war
awira ke’ b’ut’ur e syan winikob’ to’r tinaj, i ne’t nyenix ko’ra isub’ajra, wa’ret war
isutrema to’r tinaj wa’ret war i wa’ret war i stari war ak’ux war ak’ab’ tu’t e jente.
I e winikob’, tuk’a ma uwira nikob’ ke’ Tuk’a anunga naache (?) kocha e ya’x ke’
ma tya’ ache?”
Pero ja’xir che “Pero ma’chixto kana’ta pwes ke’ e dyablo ja’x uyajk’o’n kab’alor
tuk’a twa’ kache. I kache lo ke’ k’ani kache no’n. Ne’n inna’ta ke’ ja’x ch’uwan ta
nisentido i wa’wanen kay sutremen to’r tinaj.
Entonses che e dyablo uya’re e winik, “Berdixto ke’ e wixtu uk’ajti nik’ab’a’
ub’an ya’? I ne’n, kwando ak’ajna nik’ab’a’ intza’y, ejsto a’nkta, porke’ intza’y ke’
tye’n uk’ajti nik’ab’a’.”
I b’an ixto che ke’ e winik yaja’ k’otoy ajk’una e chicha uyuch’i i lok’esna
uwijch’ok ajk’una ta k’opot. Tuno’r che’na taka umen e dyablo, porke’ ja’xir uk’u’pse
e dyablo. Intonses arob’na otronyajr, “Inwajk’e’tix e chichi o’ych’i. O’ych’i’x e bino
takaren , ye’ra achi’x probar inte’ awijch’ok, i tuk’a mas ak’ani. Jay ayan tuk’a
ak’ani, arenen, I ne’n inwajk’e’t.”
Entonses che e winik, “Pwes, ya ke’, kone’r inchi’x komprometer twa’ ink’u’pse’t,
jay ache tanteyer ke’ ne’t awajk’e’n tuno’r lo ke’ ink’ajti, pwes, ne’n ink’ani ani twa’
awajk’e’n imb’ijk nitumin.” Entonses che e dyablo, “Pwes jay ja’x ak’ani inwajk’e’t
ub’an.” E winik yaja’ che ke’ konde uk’ajti e tumin i e dyablo wak’chetaka uyose
uk’ab’ tama ubolsa, ulok’se inte’ paketa tumin, uyajk’u e winik. Uya’re, “Take’ra takar
taka twa’ ab’oro to’yt.”
E winik yaja’ che ke’ k’otoy tu’yotot kay uche kontar taka uwixka’r ke’, “E
winik xe’ yo’pa ulo’kse’n akb’ar ma’chi ja’x kwalker jente. Porke’ ne’n inwira tuk’a’
tuk’a’ kay uche tama e nojk’in i ma’chi ka lumuy e ausilyar uche’na sitar tara?”
Che e ixik, “Pwes, lumuy janch’akna taka, lumuy, che ke’ che’na inte’ mwerto
tama e nojk’in.”
Che e winik, “Si, ne’n inwira. Ya ture’n kwando che’na. Pero e winik xe’
uyo’pa ulok’se’n ma’chi ja’x kwalker winik, sino ke’ e dyablo ajchi’ I ne’n uyajk’e’n e
chicha u’nch’i i uyajk’e’n e bino, i ulok’se inte’ ijch’ok uyajk’e’n ta k’opot. I uche
mandar kay akte’n taka e ixiktak maku’.”
Entonses che e ixik, “Pero jay b’an, jay achi’x lo ke’ war awa’re’n ya’x,
entonses ne’n ma’chi’ inketpa takaret. Porke’ ne’n, nidyosir ja’x k’ani ink’u’pse tuno’r e
tyempo. I jay ne’t sutpe’tix taka e dyablo iketpa ab’ajner.”
Entonses che e winik, “Pwes, kocha ne’t ana’ta jay k’ani i’xin, erer i’xin, pero
ne’n tama ixiktak ma’chi uche’n nesesitar, porke’ ixiktak lo ke’ ink’ani ne’n ayan.
Ne’n arob’ — uya’re’n, nipatron xe’ war inxan takar ke’ kone’r ne’n ma’chi twa’
ink’ajti uk’ab’a’ e dyos, porke’ ja’x uk’ani twa’ ink’ab’ajse tuno’r e diya.”
Entonses che yaja’ e pobre ixik, “Pwes, ne’n inxin. Intajwi nitu’, intajwi nitata’.
I ketpe’n ne’t.”
I poreso kone’r e jente ta ni’lugar uk’ajtyob’ esto kone’r, i ak’u’pesyanob’ tamar,
che’nob’ ke’ e chicha, e bino, e waro maja’x twa’ e dyos, sino ke’ twa’ e dyablo.
Porke’ tamarixto ke’ ak’ajna ke’ e winik yaja’ xe’ uwira tuk’a kay uche e dyablo
ja’xir uwira utujb’a e chicha, i ub’ijchi. I poreso che’nob’ ke’ e chichi b’ijchb’ir umen
e dyablo, i poreso fuerta ache’na algun tz’oji’r o’ uchamse ub’o’b’, ti’ne o’ych’yob’,
porke’ tarixto ke’ e chicha maja’x aktab’ir umen e dyos, sino ke’ twa’ e dyablo, i
b’an ak’u’pesyanob’ esto ko ne’r. B’an uk’ajtyob’, porke’ ja’xob’ k’a’r umenerob’ lo ke’
– – ojroner lo ke’ ache’na kontar tarix e tyempo.
I che’nob’ ke’ tuno’r e ixiktak xe’ uyusre axanob’ maku’ k’opot taka algun
winik, che’nob’ ke’ maja’x porke’ uk’ajna’r, sino ke’ umen e dyablo ache’na, ach’uwan
tama usentido inte’ jente, i k’ani uturub’a cha’te’ uwixka’r inte’ winik, i e ixiktak
anu’trub’a cha’te’ unoxib’. Inte’ k’ani uturub’a tu’yotot, i inte’ ik’ani utrub’a ta k’opot
taka najtir. Pero che ke’ umen e dyablo porke’ b’an ak’ajna.
Porke’ che ke’ e winik yaja’ xe’ ajk’una utumin umen e dyablo i ja’xir ma’taka
ixna b’oro utumin. Kay uxotmani e tuk’i’k tuk’i’k, uchoni i kay ut’oxi ak’ach, kay
ut’oxi e chitam, kay ut’oxi e wakax i kay ut’oxi e tuk’i’k tuk’i’k. I ma’chi achamay
tu’t sino ke’ ab’oro. Porke’ che ke’ umen e dyablo ajk’ub’ir tuno’r lo ke’ uk’ani I
poreso e jente kone’r esto kone’r ira ayan tye’n ak’ub’esyan tamar. Ayan tye’ne
che’nob’ ke’ umen e dyablo a’jk’unob’ tuk’a ayan two’b’. I che ke’ ayan ti’ne
uk’ajtyob’ takar twa’ a’jk’unob’ e tumin.
Pero ne’n ma’chi inna’ta jay berda. Ayan e winikob’ ti’ne uyusryob’ u’t algun
ijch’oktak axanob’ takar, i ja’xob’ uk’ajtyob’ uk’ab’a’ e dyablo twa’ ajk’unob’, porke’
una’tob’ ke’ berdi’x lo ke’ ak’ajna. I poreso ayan ume’ygra uk’ub’esyanob’ tamar ke’ —
ti’ne k’ani uwira e tumin, ti’ne k’ani uwira ayan tuk’a ayan twa’ unumsu’b’a takar,
pwes, ja’xob’ che’nob’ ke’ e dyablo uyajk’u tuno’r. Che’nob’ ke’ e dyablo uyajk’u
e tumin, uyajk’u e wakax, uyajk’u tuno’r — e nar, e b’u’r, tuno’r uyajk’u.
I ayan ti’ne uk’ab’ajse twa’ t’ix alok’oy unar, twa’ tix uyajk’u e tumin, twa’ tix
ab’oro’ tuk’a kosa tu’t, uk’ajti uk’ab’a e dyablo. Pero ayan ti’ne uk’ajti uk’ab’a e
dyablo, i lo mismo matuk’a utumin. I poreso ne’n ma’chi ink’ub’se jay berda porke’
ne’ n ira ma’chi k’ani’ inche nipatron tama e dyablo, i poreso matuk’a nitumin.
I kocha ma ja’x ya’ wa’ren inwira kwando ajk’una e tumin e winik yaja’,
i ma’chi inwira kocha kay wa’wan sutrema e ijch’ok to’r tinaj, i ma’chi inwira
kocha wa’wan kay uk’uxro’r uk’ab’, stari tu’t e winikob’, i poreso ma’chi ink’ub’se
ne’n jay berda. Porke’ maja’x ya’ ture’n inwirob’.
- Ch’orti’ speaker: Isidro González
- Collected and originally prepared by John G. Fought, from “Chorti Maya Texts” (1972). Pages 327-333. University of Pennsylvania Press. Reprinted with permission.
- Transcription/translation here by Ch’orti’ Project, Robin Quizar
Fought 24 Exorcising Disease Ch’orti’
Fought 24 Exorcising Disease English Translation
Fought 24 Exorcising Disease Spanish Translation
24 Exorcising Disease – Ajnesb’ir A’jni e Mwak
Konda e mwak achb’ir umen e ajnab’aren, winikob’ o’ ixik, entonses e ajk’in atzormayan kora
kora tama uk’in ejsto ma utajwi tya’ pejkna uwinkir e mwak yaja’. Tuk’a’ tu k’a’ uk’ab’o’b’
uk’ini uwira tya’ pejkb’ir e mwak yaja’, jay taka e rwede e san gregoryo, o’ taka e san
antonyo del mundo, o’ taka e san antonyo serbisyante, o’ taka e santa madalena del mundo, o’
taka e san manuel monte de oro, o’ jay injyerno pejkna e mwak yaja’.
Porke’ che’nob’ ke’ ayan otronte’ lugar ejmar, yeb’e’ e rum ira. I e chinam yaja’ ya b’ut’ur
e sya’n ma’lob’. Ya ch’a’r e rey malombre. Che ke’ konda taka e ma’lob’ yaja’ apejkna uwinkir
e mwak, ja’xto xe’ matuk’a’ uk’u’b’se nyen niroj nyen k’ajpesyaj.
Entonses asik’b’ana e nukta’ ajniromob’ xe’ una’tob’ uk’ab’a’ e winkirb’ir twa’ e mwak yaja’.
E ajnirom yaja’ uk’ini uwira kocha uk’ani twa’ alok’oy e mwak yaja’, jay toyb’ir taka e
dyosob’. Entonses uya’re amajna yujtz’u’b’, e b’ik’it kandela, cha’te’ nukta’ kandela.
Konda turi’x e kandela, yujtz’ub’, uk’ini uwira jayte’ banba(n?) yujtz’u’b’ uk’anitwa’
uputob’. Porke’ che ke’ e yujtz’u’b’ yaja’ twa’ nib’ir twa’ e dyosob’ tichan, i e anjelob’,
twa’ uyajnesob’ a’jni uwinkir e mwak. E nojta’ kandela che’nob’ ke’ ja’x kocha inte’ k’ajk,
twa’ uwirse ub’o’b’ tu’t uturtar e dyos tichan, ke’ war uch’ab’ujres ub’o’b’ tu’t. E
kande’lob’ yaja’, inte’ che’nob’ ke’ twa’ e dyos, inte’ twa’ uk’ek’onib’ir ume’yn e ajmwak.
E ajk’ajpesyaj unumse e kandela yaja’ tu’jor e ajmwak tya’ ch’a’r. Entonses aka’y ak’ajpesyan.
Che tama uk’ajpesyaj, “Kadyosiret. No’n, e b’ak’ab’ e konojon to’r e rum, ayan
me’yra kachukpa’r tamaret. Kone’r kak’ajpes ak’ab’a’ tama sinko pagre nwestro y dyes
abesmariya, kocha ne’t era awakta tz’ijb’ab’ir ke’ b’ane’ra twa’ kak’ajpesyan to’yt.”
Entonses uche resar sinko beses e pagre nwestro y dyes beses abesmariya. I twamereso
yaja’ war uk’ab’ajse tuno’r e dyosob’ i anjelob’.
Che tama ureso, “Eya, nwestro dibino eterno, Eya, nwestro senyor jesu kristo, Eya, nwestro
padreespirito santo, Eya, san migel arkanjel, Ey, anjel espirito santo.
Kone’r kak’ab’ajse ak’ab’a’ taka inte’ pagre nwestro i cha’te’ abesmariya.
Ta ik’ab’a’, ajtichaner dyosox, kone’r kawajnes tuno’r nawal ajnab’aren tya’
b’ut’urob’ war a’syob’ tu’jor e kreatura e menor, tya’ ch’a’r kastigado uyanjela, sotado
unawalir, tya’ b’ut’urob’ war ub’ajramresob’ ume’yn e kreatura e menor.
Ne’t ana’ta tya’ turu e pak’ab’ xe’ malobrista, e korason negro, e korason
injyernero, tya’ turu ajolchani tama e ch’anche’ diya, e ch’anche’ ora, tya’ turu war
utojti’yes uyamigo injyernal. Kocha ja’xir uyamigo, ja’x e rey malombre, e rey lusifer,
e don jwan [domfwan] del mundo, e donya jwana del mundo, e rey san manuel monte
de oro, e rey san antonyo del mundo, e rey san reymundo, e donya reymundo, e
reyna santa madalena del mundo, e don jwan dembute, e donya jwana dembute.
Kocha a’syob’ tama e kinyento estado del injyerno yeb’ar e mundo, y a’si
watob’ tama uwik’arir u’t ya’ laguna, unojkomoni ub’ob’ taka e ombres batayon, rey
batayon, ombre(s) sereno, rey sereno, e ombres kulebrin, reyna kulebrina, ombre(s)
sesimite, rey sesimite.
Pero kone’r, tama ik’ab’a’, kadyosirox, kawajnes a’jni e nawal ajnab’arenob’ ira,
a’jnyob’, kocha nawalb’irob’ twa’ e ma’lob’ yeb’ar e mundo. Pero no’x ipukse a’jnyob’,
apunte raya, apunte senteyo. Chenik konjurar chikob’ tya’ achpa taryob’, yeb’ar e
mundo.
Kone’r iwajk’u ureti’rob’ inmedyatamen te tya’ ch’a’r ak’ot’oryob’ to’r e kreatura
e menor. Kocha ja’x e tanlum musik’, e xeror musik’, e jolchan musik’ e makchan
musik’, e b’ajram musik’, e ajnab’aren musik’, tya’ war uyujta, e korason negro, e
malobrista. Pero no’x ixawan abogado tu’ jor e kreatura e menor.
Entonses a’chpa tya’ kotor uche resar. Alok’oy pakaxpat pakaxpat taka e resensa
ryo. I ta ureso uche mentar uk’ab’a’ e ajposoner, ub’utz’a tuno’r upat e otot, ejsto
alok’oy tama unye b’i’r.